Azərbaycan ədəbiyyatı (Salman Mümtaz)/Molla Pənah Vaqif: Redaktələr arasındakı fərq

Çox ola bilər ki, Vaqifin Qazax şəhərində söylədiyi bu bir mü- rəbbedəmürəbbedə Qazax kəlməsi işlənildiyi üçün bu söz bəzi yazıçı larimiziyazıçılarımızı çaşdırmışdır:

Yığılıb gəlibdir ÇjazağaQazağa qızlar.

Mola Pənah Vaqifin əvail halından tamamilə bixəbərəm. Kimdən vovə harada təhsil etdiyini də dürüst bilmirəm. O qaranlıq nöqtələri bu gün əlimizdə tənvir edəcək, aydınladacaq heç bir vəsiqə yoxdur. Bu barədə “Riyazül-aşiqin” sahibi ilə “Təzkireyi-Nəvvab” müəllifləri də sükut İləilə keçmişlər. Bunların verdiyi məlumat da eyni ilə Mirzə Yusif Nersesov məlumatının icmalən xülasəsidir. Mirzə Yusifin yazdığına görə, Vaqif İbrahim xan Cavanşir taxta oturar-oturmaz tarixi-hicri 1172-də, yəni Nadir şah Əfşarın qətlindən on iki il sonra Qarabağa gəlmişdir. Vaqifin əsl məram və məqsədi yeni cülus etmiş xan ilə sıxı bir rabitəyə girişərək ona müqər- rəbmüqərrəb və vəzir olmaq imiş ki, nəhayət, müvəffəq olmuşdur. Əvvəlcə sünni məzhəbində olan Vaqif sonra, yəni Qarabağa gələrkən və yaxud gəlməmişdən bir qədər irəli məzhəbini dəyişərək səmimi bir surətdə şiəliyi qəbul etmişdir. Kim bilir, bəlkə də, zəmanəmizdə tam mənası ilə qiymət və əhəmiyyətini itirən bu fəqərə Vaqifi Qazax tərəflərindən hicrət etməyə məcbur etmişdir. Çünki o zamanlar bu kimi məsələlər əhəmiyyətli məsələlərdən ədd olunurdu. Bunun üstündə qan su yerinə axırdı. Məzhəb aktyorları rollarını müvəffəqiyyətlə oynamağa çalışırdılar. “İbrahim xan Cavanşirə çox yaxın olmaq üçün qəsdən məzhəbinə təğyir vermişdir”, - deyənlər, bizcə, yanılırlar. Çünki Vaqifin mərsiyə və məşhur zikrləri səmimi şiə olduğunu göstərir ki, burası bəhsimiz xaricindədir. Hər halda Vaqifin sünnülükdən dönüb şiəliyi qəbul etməsi bir əmri-vaqedir. Bunu həm Vaqifin, həm də müasiri və dostu Şıxlı Molla Vəli Vidadinin şeirlərindən də öyrənmək olar:

<poem>Jsnaİsna əşərə çakəri-kəmtər ola Vaqif,

Xaki-dəri-övladƏpeyəmbərövladi-peyğəmbər ola Vaqif,

Ol gündogündə ki, həngamei-mohşərməhşər ola Vaqif,

Sən qərqsən hərçənd ki, dəryayi-vobaləvəbalə,

TövfıqTövfiq bulan sən.</poem>

Oldular aşiq, Olİyyü 1 Əliyyül- Mürtə zarııMürtəzanı sevdilər,

Sidqü ixlas ilə poncpənc alü abanı sevdilər,

Dəxi anlardan gözəl yaxşı comaətcəmaət görmədim.</poem>

<poem>Vəqtkən dəli olma, golgəl eşit məndən,

Amma qorxun olsun ƏbüllıəsəndənƏbüllhəsəndən,

Səni əzim-əzim əzər, ağlaTsanağlarsan.

Cəhənnəm xovfındənxovfindən yarılır yağın,

Əgər anıb bəştühəştü çahar ağlarsan.</poem>

<poem>ƏqlitıƏqlin olsun, on iki imama inan,

HeştiiHeştü çahar çün halımhalını duyarlar,

Sanma səni öz kefməkefinə qoyarlar,

ƏwəlƏvvəl onlaTonlar səni diri soyarlar,

Tutubsan ətəyin ŞahİŞahi-mərdanın,

Sən neçün xovfınixovfini çəkərsən anın,

Demirəm, dinini elə qızılbaş,

Ayıra mömini asi millətdən,

Görər ki, deyilsən əhl iəhli-sünnətdən,

Divan olub sorğu-sual sorarlar,

Əgər ağlamazsan, əgər ağlarsan.

Mahaldır ki, biri duzexdenduzəxden çıxa,

Cümlə olur ziriizirü zəhər, ağlarsan.

Əhli-sünnət vəl-cəmaət peyvostopeyvəstə,

Vaqif Salahlı kəndindən köçərkən ilk əvvəl Qarabağa deyil, Qarabağın indi də məruf kəndlərindən sayılan Veysəlli kəndinə gəlmiş və orada Salahlıdakı peşəsi olan məktəbdarlığmaməktəbdarlığına davam etmişdir. O zaman artıq dərəcədə sıxıntı və fəqrü faqə ilə güzəran edən Vaqifin əhvalıməhvalın novruz bayramı ərəfəsində söylədiyi bu mənzuməsindən azacıq təəmmül ilə öyrənmək olar:

Nə də evdə sahibe amalımızsahibcamalımız var.

Molla Pənah Vaqif bir an əvvəl məqsədinə nail olmaq üçün Veysəlli kəndindən köçərək Qarabağa gəlir və şəhərin Saatlı məhəlləsində bir məktəb açaraq məktəbdarhğaməktəbdarlığa başlayır. Əvvəldən xəyalında tutduğu kimi, İbrahim xan Cavanşirə müqerrəbmüqərrəb olmaq istəyir. Tam bu çağlardadır ki, Vaqif fəxriyyəmanənd bir qəzəl inşad edərək bir beytində də “ali-Cavanşir”i istəməyə-istəməyə boğazdan yuxan bir qədər mədh edir:

<poem>Qarabağ içrə bir şair kəlımüllahkəlimüllah Musadır,

Cavanşir içrə bir mövzun bayatı1bayati dəsti-beyzadir.

QoJəmQələm qədrin əsnyiəsayi-&jdəhäpcyk.əreəəjdəhapeykərcə bilməkdə

Bəni-İsrailə atiali-CavanşüCavanşir yəni həmtadır.

Dil iDili-rövşən gərək nadan içində sərf edən ömrün,

Çırağın səltənətgahi sovadisəvadi-şami-yeldadır.

Ümidim vardır kim, bu. qara gün getməyə başa,

Dönər bir özgə təngrəng ilə, bu axır çərxi-xəzradır.

Məkan tutdisə Vaqif, yox ocəbəcəb, ba Şişə daşında,

Məkani - ləli -gü lrəngin m iyanigülrəngin miyani-səngi - xaradır.</poem>