Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)

Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. Əbülüla Gəncəvi
Müəllif: Firudin bəy Köçərli

Şüərayi-mütəqəddimin Əbülülanı "Ustadi-şüəra" ləqəbi ilə yad etmişlər; o cəhətə ki, həkim Xaqani və Fələki onun şagirdləri olub, fünuni-şer və bəlağətdə ondan təlim almışlar. "Atəşkədeyi-Azəri"də Əbülülanın Gəncə əhli olmağı zikr olunubdur. Hicrətin altıncı əsrinin axırlarında şirvanşahların əyyami-səltənətində "Məliküş-şüəra" adlanırmış. Şirvan şahı və onun fərzəndi Cəlaləddin Mənuçehr Əbülülaya lütf və inayət edib, xatirini əziz tutarlarmış və bunlar hər ikisi fəzlü kəmal əhlinə, xüsusən, şüəra və üdəba sinfinə artıq dərəcədə iltifat və ehtiram göstərməkləri səbəbinə onların seytü sədası hər yerə yayılmışdı və adları xeyir ilə zikr olunurdu. Necə ki, bu barədə Əbülülanın, Şeyx Nizaminin, Xaqaninin və Fələkinin divan və əşarında məzkur paşahların maarifpərvər olmaqları tərif və tövsif olunmuşdur.

Belə rəvayət olunur ki, şahi-Şirvan və onun oğlu Cəlaləddin Mənuçehr Bəhram Çubinin nəslindəndirlər ki, Ərdəşir Babəkanın övladından mənsubdurlar. Əbülüla Xaqaniyə təlim və tərbiyə verəndən sonra öz qızını ona nikah ilə verdi. Vəli ustadının qızına Fələki dəxi müştəri imiş və bu işdən məyus və mükəddar oldu. Onun xatirini də ələ gətirmək üçün Əbülüla min dirhəm qızıl ona bəzl elədi. Ustadi-şüəra hicrətin 560-cı sənələrində sağ imiş. Altıncı əsrin axırlarında Gəncədə vəfat etmişdir.

Rəvayət olunur, vəqta ki, Xaqani şahın hüzurunda hörmət və şöhrət kəsb edib sahibi-nüfuz oldu, öz ustadı və qaynatası Əbülülaya başladı kibrü qürur izhar etməyə və hətta onun şəninə layiq olmayan həcvlər inşa elədi. Haqqı batil edən şagirdin belə rəftarından ustadı mükəddər oldu və bir neçə qitə həcvlər o da Xaqaninin haqqında yazdı:

Xaqaniya, əgərçe soxən nik daniya.
Yek noqte quyəmət beşno rayqaniya:
Həcve-kəsi məkon ke, ze to məh bovəd besen,
Şayəd ke, u pedər bevədo to nədaniya. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Xaqani, sözü yaxşı başa düşdüyündən
Gəl, sənə incə bir söz deyim, müftəcəsinə eşit:
O kəs ki, yaşda səndən böyükdür, onu həçv eləmə,
Ola bilər ki, o sənin atan olsun və sən bilməyəsən.

HECA

Mən an dəm ke, əz madər dəhr zadəm,
Befəzlo honər dər cahən ostadəm.
Məra şəst saləst kəz xake-İran,
Bovəd şanədəh ta be Şirvan fetadəm.
Ço pire-zəifəm sənaquye xosrov,
Nəquyəm ke, Keyxosrovo Keyqobadəm.
To ey Əfzələddin, əgər rasta porsi,
Becane-əzizət ke əz to naşadəm.
To xod qorrətol-eyno fərzənde-mai,
Mənət həm pedər xande həm ostadəm.
Ço rəğbət nəmudi beşagerdiye-mən,
Beto tohfe əz vəslevo sim dadəm.
Kəmərəra betəlime-şəfqət bebəstəm,
Zəbane-to bər şaeri bərqoşadəm.
Ço şaer şodi bər dəmət pişe-xaqan,
Be Xaqaniyət həm ləqəb bərnəhadəm.
To hər dəm bemən mən çe cuşi ço atəş,
Nə to abo atəş nə mən xako badəm. [2]

[2] Tərcüməsi:
Dünyanın anası məni doğan andan
Öz fəzlim və hünərimlə dünyada ustadam.
İndi altmış yaşım var, İran torpağından
Şirvana gələndə isə on altı yaşım vardı.
Demirəm ki, Keyxosrov və ya Keyqubadam,
Hökmdarı tərifləyən qoça bir kişiyəm.
Ey Əfzələddin, əgər düzünü soruşsan,
Sənin əziz canın üçün səndən narazıyam.
Sən bizim gözümüzün işıqısan, övladımızsan,
Sən məni həm ata, həm də ustad çağırmısan.
Elə ki, mənim şagirdim olmağa meyl göstərdin,
Sənə qızıl və gümüş hədiyyə elədim.
Sənin təlimində şəfqət kəməri bağladım,
Sənin dilini şairliyə açdım.
Elə ki, şair oldun, səni xaqanın yanına apardım,
Sənə "Xaqani" ləqəbini qoydum.
Sən ki, tez-tez mənim üstümə od kimi coşursan,
Nə sən su və odsan, nə də mən torpaq və küləyəm.

Əgərçi Hacı Lütfəli bəy ibn Xaqan Azəri "Atəşkədə"sində Əbülülaya "Gəncəvi" deyib, onu Gəncə əhalisindən hesab eləyir, vəli şairin öz kəlamından anlaşılan budur ki, onun əsli iranlıdır. On altı il olur ki, Şirvanzəminə varid olub, burada sükunət ixtiyar edib, namü şöhrət kəsb etmişdir. Məlum olsun ki, o vaxtları Zaqafqaziyanın tərəfi-şərqisində olan vilayətlərin əksəri Şirvan şahlarına tabe olmağa görə, şair Gəncəni dəxi Şirvan ismi ilə zikr edibdir. Əbülülanın əslən iranlı olmağına bu şeri dəlalət edir:

Mara şəst saləst kəz xake-İran
Bovəd şanzdəh ta be Şirvan fetadəm.