Gülər

Gülər Müəllif: Cəfər Cabbarlı

(Xatirat dəftərindən fraqmentlər)

- Əsərdə bir azərbaycanlı qızın çadrasını atması göstərilir. Kino tamaşaçıları bu bircə qızın da azərbaycanlı olmadığını öyrənincə, nə düşünə bilərlər? İkicə gün də gözləyin, mən azərbaycanlı qızı taparam, - dedim.
Rejissor razı oldu.
Şəhərə düşdük. Şəkildə çəkilməyə razı olan qızlar gözəl deyildi. Az-çox gözəl olan qızlar da razı olmurdu, daha doğrusu onları qoymurdular.
Bizə bir adres verdilər, “orada gözəl bir qız yaşayır", - dedilər. Getdik. Qapını döydük. Açdılar. Bu, mənim Gülər ilə ilk görüşüm idi. İlk baxışda mənim diqqətimi özünə topladı. Bu, demək olar ki, faciəmizin başlanğıcı idi.
O zamanlar Gülər 16-17 yaşlarında idi. Gülər ortaboylu, incə və zərif yapılışlı bir qız idi. Daima qurnazcasına gülümsəyən iri, mavi gözləri vardı. Qısa, qıvrıq saçlarını açıq, ağ çiyinlərinə səpərək, qapı ağzında dayanmış və nazik al dodaqlarını bizə dikərək, bir kəlmə belə danışmadan baxırdı. Yoldaşım köhnə kino işçisi idi. O, gözlərini Gülərdən ayırmayaraq: - Biz Məryəm xanımı görmək istəyirik, - dedi.
Gülər gülümsədi.
- Bu saat, - deyə başının hərəkəti ilə qıvrıq saçlarını çiyinlərinə ataraq, cəld bir hərəkətlə döndü və qapı ağzında görünməz oldu.
Yoldaşım bir sorğu ilə mənim üzümə baxır, fikrimi bilmək istəyirdi. Gözəl deyə yalvardığımız və rədd cavabı aldığımız qızlara nisbətdə Gülər, insafən, ən gözəl qız idi.
Biz indi qapı ağzında Gülərin simasını, gülüşünü və yerişini müzakirə edərək, Məryəm xanımı gözləyirdik. Qapı laybalay açıldı. Gülər ürkək və oynaq bir dağ keçisi kimi irəli yeridi. Ardınca hündürboylu, incə vücudlu, sarıbənizli bir qız gəlirdi. Bu, Məryəm xanım idi. Məryəm xanım da yaman deyildi. Məryəm xanım dalğın gözlərini bizə dikib, gəlişimizin səbəbini bilmək istəyir. Gülər isə daim səbəbsiz gülümsəyən iri gözlərini gah bizə, gah Məryəm xanıma çevirib, işin sonunu gözləyirdi.
- Bizə kinoda çəkilmək üçün sizi nişan vermişlər. Müsaidə etsəydiniz, təcrübə üçün sizi lentə çəkərdik, - dedim.
Məryəm xanımın çatılmış qara qaşları ayrıldı, gülümsədi və heç da acıqlanmadı. Bəlkə bir az da xoşlanmış kimi görünürdü. İkicə gün vaxtımız var idi. 60 adam dayanıb, azərbaycanlı qızı gözləyirdi. Mənim ürəyim dumanlı bir ümidlə döyünürdü. Biz səbirsizliklə cavab gözləyirdik. Gülərin qaşları tərsinə olaraq çatıldı, gülümsər gözləri, nədənsə, parladı. O, cavab gözləyirmiş kimi, əvvəlcə Məryəm xanıma, sonra da öz boğazına, mərmər kimi ağ köksünə və sonra da şümşad kimi dümdüz ayaqlarına baxdı. Mənə elə gəlirdi ki, o öz gözəlliyini təlıqir edilmiş hesab edirdi. Doğrusuna gələrsək, o, Məryəm xanımdan daha gözəl idi. Nə üçün ona deməyirlər, Məryəm xanıma deyirlər?
- Vallah, mən... bilmirəm necə yəni kino... axtarsanız... yəni, doğrusu, mən özüm bir söz deyə bilmərəm. Zəhmət çəkib durun, atama deyim... sonra sizə deyərəm, - deyə Məryəm xanım tez içəri keçdi.
Gülər dinməz dayanıb, dalğın gözlərini ayaqlarından ayırmırdı. Birdən cəld bir hərəkətlə başını qaldırdı, üzünə tökülmüş qivnq saçlarını başının hərəkəti ilə kürəklərinə atdı və iri mavi gözlərini qaldıraraq:
- Məni də götürəsiniz, olmazmı? - dedi və eyni zamanda yanaqları utancaqlıqdan qanla doldu. Nazik dodaqları nar giləsi kimi allıqdan yanır, gözləri isə əvvəlki kimi gülümsəyirdi. Tam bu aralıq Məryəm xanım içəridən gəldi. Onun üzündə, gözlərində yenə bir dalğınlıq vardı. - Ata evdə yoxdur, axşam soruşaram, sabah gələrsiniz, hər nə deyərsə, sizə deyərəm. Ya istərsəniz, özü ilə danışarsınız, - dedi və başını aşağı salaraq dayandı.
Gülər bütün boyu ilə yüksəldi. İndi onda bir qətiyyət və bir vüqar duyulurdu.
- İstərsəniz mən gələrəm. Mən məktəbdə də xırda səhnəciklərdə oynamışam, -dedi, - o gəlməzsə, mən gələrəm, - deyə əlavə etdi və gülümsər gözlərini Məryəmdən qaçıraraq, cavab gözləyirmiş kimi, mənə dikdi.
- Yaxşı, sizi buraxarlarmı? Bəlkə sizin də atanız razı olmadı? - deyə mən soruşdum.
- Mənim atam yoxdur. Bircə anam var, bir də ki, sabah gələrsiniz, onlara deyərsiniz, sonra haraya istərsəniz, gedərəm.
Evlərinin adresini söylədi.
- Çox gözəl, - dedim, - sabah yəqin gələrik.
Ayrıldıq.
Böyük bir sevinclə səkiləri ölçərək, fabrikə çatdıq.
- Qız var, - deyə yoldaşım guruldayırdı, - sabah hazırdır!
Bütün fabrik sevinirdi.
Mən sevincimdən gecəni yatmadım.

Səhər tezdən yoldaşım gəldi. Birbaş Məryəm xanımgilə yollandıq. Qapını döydük, açan olmadı. Hayladıq, cavab çıxmadı. Yoldaşımın burnu və dodaği bir qədər sallanmışdı. Mən isə ona təsəlli verməyə çalışırdım:
- Sən heç məyus olma. Gülər ondan daha gözəldir, özü də xalis nəqd. Gedək aparaq çəkilsin, qurtardı getdi.
Yoldaşım bütün yolu dalğın addımlarla gedib, bir kəlmə də danışmırdı. Mən isə, arxam Gülərə bağlı olduğundan, heç ruhdan düşmürdüm. Qapını döydük. Gülər qapını açdı. Gözləri gülür, üzü əvvəlki kimi yumşaq və mehriban idi.
- Buyurun, buyurun... - deyə qapıdan çəkilib yol verdi. Mən Gülərin belə şən olduğunu görüncə, sevincimdən qanad çalıb uçmaq istəyirdim.
Bir də üzünə diqqətlə baxdım. O, dünənkindən daha gözəl görünürdü. İçəri girdik. Bizi 28 yaşlarında hündürboylu gənc bir oğlan qarşıladı. Yumşaq hərəkətli, siması və bütün görünüşü onun bir ziyalı olduğunu göstərirdi. Paltarı isə, tərsinə olaraq, işçi paltarı idi. Əynində ağır yarımpalto, ayaqlarında isə həddindən böyük və kobud uzunboğaz çəkmə vardı.
- Tanış olun, - deyə Gülər əli ilə gənci göstərdi.
Gənc isə özünü düzəldib, bir nəvazişlə əlini uzadaraq:
- Kamal, - deyə tanışlıq verdi və eyni nəzakət və nəvazişlə: - Buyurun, oturun, - dedi.
Oturduq. Kamal özü də stolun o biri başında bizimlə üzbəüz oturdu və bizi dinləyirmiş kimi, bir vəziyyət aldı. Aranı bir sükut sardı. Məni, Kamalm hərəkət və rəftarı ilə paltarı arasındakı təzad bir qədər düşündürdü.
- Siz nə buyururdunuz? - deyə Kamal sükutu pozdu. Onun da gözlərində və bütün üzündə bir təbəssüm vardı. Ancaq, nədənsə, gözlərindəki təbəssümün içərisindən anlaşılmaz bir kölgə sürüşür, dodaqlarının bürüşüyündə itirdi. Həlim və yumşaq səsində soyuq bir səmimiyyət duyulurdu.
Gülər stoldan bir az uzaqda dinməz və danışmaz oturub baxırdı. Artıq onun da daim gülümsər gözündə bir rahatsızlıq çırpındığını görmək çətin deyildi.
Kamal onun qardaşımı? Ya nişanlısımı? Mən bilmirdim. Ancaq orasını bilirdim ki, Kamal bu evdə qəti bir səsə və hakimiyyət haqqına malikdir. Onun qərarı qəti olacaqdır.
Mən sözü haradan və nə sayaq başlayacağımı bilmirdim.
Birdən Rus-Yapon müharibəsindən başladım. Balkan müharibəsinə, oradan Cahan müharibəsinə, Fevral inqilabına, Oktyabr inqilabına, Aprel inqilabına, proletar incəsənətinə, səhnənin və kinonun əhəmiyyətinə, azərbaycanlı qızların səhnədə iştirakının lazım olduğuna gəldim və nəhayət, gəlişimizin əsl səbəbini izah etdim.
Kamal məni böyük bir diqqətlə dinləyir və sözlərimin ən canlı yerlərində: “Bəli, bəli, elədir", - deyə başının ciddi bir hərəkəti ilə təsdiq edirdi.
Onun bu təsdiqi məni daha da ruhlandırır və daha həvəslə danışmağa sövq edirdi. - Bizim səhnə və kinomuzun azərbaycanlı qızlara ehtiyaci vardır.Odur ki, biz də Gülər xanımı kinoya dəvət etmək üçün gəlmişik, - deyə sözümü bitirdim.
Gülər iri gözlərini qaldırıb, mənə baxdı və nədənsə, yenidən gözlərini endirdi. Kamal bir papiros yandırdı və sakit bir səslə danışmağa başladı:
- Bilirsiniz, sizin dedikləriniz doğrudur, əlbəttə, başqa xalqlar öz səhnələrində iştirak etdikləri kimi, bizim də qızlarımız etməlidirlər. Ancaq onların mühiti ilə bizim mühitimiz arasında bir fərq vardır. Mənim heç bir sözüm yoxdur, mən məmnuniyyətlə razı olaram. Mənim atam maarifpərvər bir adam olmuşdur. - Kamal barmağı ilə divardakı bir fotonu göstərdi. Mən biixtiyar şəklə baxdım. Bahalı bir çərçivədə 50 yaşlarında gözəl, ziyalı paltarı geyinmiş bir kişi şəkli vardı. - Anam 25 il bundan əvvəl çadrasız gəzmiş və qadınlar arasında maarif yaymışdır. Ona görə də mən belə bir mədəni iş əleyhinə ola bilmərəm. Ancaq indi məsələ ondadır ki, qadınları biz zorla bir işə məcbur edə bilmərik və mənim razılığım bir qanun ola bilməz. Mən özüm, təkrar edirəm ki, məmnuniyyətlə razıyam. Ancaq mühitimiz elədir ki, Gülər özü buna razı olmaz. Beləliklə, bu iş təəssüf ki, baş tuta bilməyəcəkdir.
Mən istəməyərək, gülümsəyib Gülərə baxdım.
Gülər başını aşağa salmıç, gözlərini yerə dikmişdi.
- Siz bizə kömək etsəniz, mən zənn edirəm, biz Gülər xanımı da razı edə bilərik, - dedim. - Xeyr, razı olmaz. Mən çox yaxşı bilirəm. Razı olarsa, mən sizdən daha artıq məmnun olaram. Ancaq bilirəm ki, razı olmaz.
Mən Gülərin çoxdan razı olduğunu bilib, onu ələ vermək istəmirdim. Ancaq nə edəcəyimi bilmirdim. - Hər halda siz bizə köməyinizi vəd edin...
- Mən kömək etməyə hazıram, ancaq vəziyyət elədir ki, Gülər razı ola bilməz, istərsəniz, özündən soruşun, özü sizə desin.
Mən Gülərə baxdim. O, hərəkətsiz oturmuş, gözlərini qırpımsız baxışlarla ayaqlarına dikmişdi. Kamal məni elə vəziyyətdə qoymuşdu ki, mən Gülərdən şəxsən soruşmağı münasib görmürdüm. Kamal mənim vəziyyətimi asanlaşdırdı və üzünü Gülərə tutaraq, olduqca həlim və gülərüzlə:
- Gülər, - dedi, - bu yoldaşlar səni kinoya dəvət edirlər. Mənim bir sözüm yoxdur, sən necə, razısanmı? Özün de ki, yoldaşlar özləri eşitsinlər.
Gülər əvvəlki kimi hərəkətsiz oturmuşdu.
Kamal çəkmələrinin uclarını əsəbi hərəkətlə evin döşəməsinə döyürdü. Gülər cavab vermirdi. Mülayim bir baxışla ona baxan Kamal, birdən qaşlarını çatdı, baxışları itiləndi, bu baxışdan vəziyyətini anlamaq çətin deyildi. O, Gü¬lərin tərəddüdsüz cavab verəcəyini gözləyirdi. Lakin Kamal tez özünü ələ aldı və yenidən gülümsəyib, daha yumşaq bir səslə:
- Gülər, - dedi, - utanmaq lazım deyil, səni zorla aparmağa və göndərməyə kimsənin ixtiyarı yoxdur, razısan, ya razı deyilsən, özün de, qoy bu yoldaşlar da öz təkliflərini bilsinlər. Hər üçümüz bir intizarla Gülərə baxır, cavab gözləyirdik. Gülər isə dinməz və hərəkətsiz oturmuşdu. Kamal yenidən əsəbiləşmiş, qaşları yenidən çatılmışdı.
Nəhayət, Gülər yenidən başını qaldırdı. Zəif bir hərəkətlə qıvrıq saçlarını kürəklərinə atdı, iri mavi gözlərini qaldırdı. İlk əvvəl Kamala baxdı. Onun çatılmış qaşlarını və iti baxışlarını görüncə, tez gözlərini döndərdi. Mən onun baxışlarını tutdum. Gülərin üzü qızarmış, incə dodaqları titrəyirdi. O, məndən utanmış kimi, tez gözlərini qaçırtdı, yeni¬dən başını aşağı salıb, baxışlarını yerə dikdi və bir kəlmə də danışmadı.
Mən bilirdim ki, Gülər getmək istəyir, ancaq razılıq verməyə cəsarət etmir. Mən onu vəziyyətdən çıxarmaq üçün:
- Susmaq - razılıq əlamətidir, - deyə yarıdoğru, yarızarafat qeyd etdim.
Bunu Kamal özü də görür və hiss edirdi. Odur ki, bu dəqiqədən etibarən onun çatılmış qaşları sona qədər bir daha açılmadı. Üzü adi mülayimliyini itirdi, soyuq və əsəbi bir səmimiyyətlə pərdələndi. Ancaq yenə də özünü sakit göstərməyə çalışırdı:
- Orası elədir, biz ikimiz də razıyıq. Ancaq onun da razılıği kafi deyildir. Çünki mənim anam vardır. Qoca arvaddır, daş atar, başını tutar. Boğazına kəndir də salsalar, razı olmaz, - dedi və qaşlarını elə çatdı ki, guya bu işdən artıq bir şey çıxmayacağına özü də təəssüf etdi. Kamal udqundu, duruxdu, tutuldu, düşündü. Mən açıq görürdüm ki, o, bəhanə axtarır. Nəhayət, çiyinləri yavaşcadan atıldı. Mən anladım ki, o çıxış yolu tapmışdır. Kamal yapma bir görünüşlə gülümsədi. Bilirmisiniz, anası razı olsa da, yenə başqa bir anası da vardır. O, razı olmaz.
İndi artıq mən özüm duruxdum. Necə yəni ikinci anası? Bəzən adamın 2-3 və daha çox atası ola bilər. Kimsə deyə bilməz ki, filankəs mütləq mənim atamdır. İşin burasını ancaq anası bilər. Ancaq ada¬mın bir neçə anası olacağını mən təsəvvür etmirdim.
Birdən ağlıma bir şey gəldi. Kamal ikinci ana öz anasına demiş olmasın? Gülər başını aşağı salmış, qıvrıq saçları ağ köksünə tökülmüşdü. Kamal çəkmələrinin uclarını evin döşəməsinə döyüb, özü də nə etdiyini bilmirdi.
- Siz axı özünüz dediniz ki, ananız maarifpərvər bir qadındır. Hətta 25 il bundan əvvəl maarif və tərəqqi yolunda çalışmağa atılmışdır. Belə mədəni bir qadın belə mədəni bir işin əleyhinə ola bilərmi?
Kamal yenə də udqundu. Öz sözü ilə özü tutulmuşdu. Nəhayət, özünü toplayıb, soyuq bir deyişlə: - Yox, axı, anam da tək deyildir. O razı olsa, başqaları razı olmaz. Mənim nənəm eşitsə, dünyanı dağıdar. Siz sonra gəlin onu başa salın. Bizlik olsa, bir şey deyil; ancaq qohum var, əqrəba var... Yox, bu işdən hər halda, bir şey çıxmaz.
Artıq mən müvazinətimi itirdim. Bir rentgen kimi Kamalın varlığını işıqlandırmış və hər bir iliyini ayrılıqda görürdüm. Artıq mən heç şübhə etmirdim ki, Kamal Gülərin nişanlısıdır. Mən bilirdim ki, Gülər ondan bilikcə də, dəyərcə də yüksəkdir. Mən ancaq Kamalın gərək danışığında, gərəksə hərəkətindəki ustalığa heyrət edirdim. O, istədiyi dəqiqədə özünü ələ ala bilir, istədiyi vəziyyətə gətirə bilirdi.
- Nənənizin neçə yaşı var?
- Nə bilim, 70-80... İndi gəlin onu başa salın. Odur ki, deyirəm, dərdin yarısını bilirsiniz, yarısını yox, - deyə Kamal böyük bir ustalıqla sözünü sona vardırdı.
Artıq mən öz-özümü ələ ala bilmirdim.
-Yetmiş-həşdad, çox yaşasa doxsan. O, artıq ölüdür, meyitdir. Gülər isə ancaq indi-indi yeni həyat üçün ayaq açır, siz isə onun yürüş yollaını meyitlərlə doldurmaq istəyirsiniz. Bibim, xalam, nənəm... Ancaq sənin bu cəsədlərdən, meyitlərdən tikdiyin bu hasar bizim yüksəliş yolumuzu kəsə bilməz. Bu gün deyilsə, sabah Gülər bu hasarı sökəcək, bu cəsədlərin üzərindən atılıb, yeni bir həyata keçəcəkdir, - dedim.
Mən yaman qızışmışdım. Kamal da öz müvazinətini itirmişdi. Gülər ara-sıra iri gözlərini qaldırıb mənə baxır, yenə də baxışlarını məndən qaçırıb, yerə dikirdi. Artıq onun al yanaqları saralmış, dodaqlarının rəngi qaçmışdı. Bütün bədəni bir yarpaq kimi əsirdi.
- Bilirsən, yoldaş, nə var? - deyə Kamal sərt bir deyişlə sözümü kəsdi: - Uzun danışmaq lazım deyil. Mən özüm firqəçiyəm, özüm də raboçi, bu da mənim çəkmələrim... - Burada Kamal sağ ayağının zorba çəkməsini qaldırıb, stol üstünə qoydu və Güləri göstərərək: - Bu mənim nişanlımdır, - dedi. - Mən öz arvadımı nə səhnəyə, nə kinoya, nə də başqa-başqa yerlərə buraxmaram, vəssalam, şüd-tamam, qurtardı getdi.
Kamal sözünü elə bir qətiyyətlə dedi ki, artıq danışmağa imkan qalmamışdı. Özü də sərt bir hərəkətlə ayağa durdu. Bu o deməkdi ki, məsələ bitmiş, qapı açıqdır, buyura bilərsiniz. İstər-istəməz biz də qalxdlq.
Ancaq Gülər əvvəlki kimi oturmuş və hərəkətsiz yerində qalmışdı. Mən son gedişdə onun üzünə baxdlm. O yenə əvvəlki kimi titrəyir, yenə də xəzəl kimi sapsarı saralmışdı, solğun dodaqlarını gəmirirdi. Lakin o yenə də gözəldi. Belə əsəbilik ona bir az da yaraşırdı. Onun istəyini qırdılar. Onun bacarığını öldürdülər. Onu canlı həyatdan, vuruş səhnəsindən qaytarıb, dörd divar arasına qapadıar... Öldürdülər...
Gülər son gedişdə gözlərini qaldırdı. Üzr istəyirmiş kimi, mənə baxdı. Mən onun baxışlarını tutdum. O isə utandığından uzun qara kirpiklərini endirib, iri gözlərinin mavi bəbəklərini örtdü.
Sakit yay yağışıı kimi gözündən qopan göz yaşları almaz daşların kimi yanaqlarından yuvarlanıb, ağ köksünə düşürdü... O yenə də gözəldi. Mən onu belə bir görüşdə obyektiv qarşısında saxlaya bilsəydim, adı bütün dünyada dildən-dilə gəzə bilərdi. İndi o artıq ölmüş, çürümüş sümüklərə, cənazələrə qoşulmuşdu. O bu vəziyyətdə də gözəldi.
Ayrıldıq.
Mən yolu gedərkən düşünürdüm: “Kimsəyə işıq verməyən günəş, kimsəyə görsənməyən gözəllik kimə və nəyə lazımdır?”