Hörmətli "Şərqi-rus" ruznaməsinə bir neçə söz

Hörmətli "Şərqi-rus" ruznaməsinə bir neçə söz (1903) Müəllif: Firudin bəy Köçərli

Mənbə: Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.

İyirmi beş sәnә bundan әqdәm Badkubә şәhәrindә nәşr olunan "Әkinçi" qәzetәsi müsәlman qardaşları tәhsili-ülum vә fünuna tәrğib vә tәşviq edәn zaman onlardan kәmetinalıq vә soyuqluqdan başqa bir әsәr görmәdi. Hәtta bәzi әşxas ki, o әsrin sahibi-kamal vә әhli-mәrifәti hesab olunurdu, Hadiyül-Müzәllin Qarabaği kimilәri, "Әkinçi"nin mәslәkini müzür vә onda dәrc olunan gözәl mәtlәblәri özlәrinin köhnә adәt vә ayinlәrinә zidd bilib, biçarә mühәrriri nalayiq sözlәr ilә hәcv edib, olmazın böhtan vә iftiranı haqlarında söylәmişdilәr. Belә naşayәstә әmәlin müqabilindә cәnab mühәrrir özgә bir әlac tapmayıb, mәzkur hәcvin bәzi namәqbul yerlәrini ki, çirkin föhşlәrdәn ibarәt ola, atıb, yerdә qalanını eyni ilә qәzetәsindә çap etdirib, hәcvin axırında bunu qeyd etmişdi: "Hadiyül-Müzәllinin hәcvini tәmamәn çap etmәyә izn olunmadı. Amma o cәnabın vә onun hәmrәylәrinin könlü şad olmaq üçün fikrim budur ki, bir daş üstә onu qazıdıb, Qarabağ ilә Zәrdab sәrhәddindә qoyam, ta ki, gәlәcәkdә bizim övladımız o yadigara baxıb bilsinlәr ki, mәn millәti-islamı qәflәtdәn ayıltmaq istәyәn vaxtda nә qisim adamlara rast gәlmişәm".
 
Filhәqiqә demәk olur ki, o vaxt cәhalәt vә nadanlıq Zaqafqaz müsәlmanlarını әhatә edib elm vә mәrifәt nurundan onları bibәhrә qoymuşdu. İki ildәn bir qәdәr ziyadә "Әkinçi" artıq üsrәt vә mәşәqqәt ilә zindәganlıq edib, canını millәt uğrunda fәda etdi vә onun gözәl sözlәri vә nәfli mәlumatı cәhalәt pası ilә tutulmuş qәlblәrә әsәr etmәdi. "Әkinçi"dәn bir neçә il sonra әvvәlcә "Ziyayi-Qafqaz" vә onun dalınca "Kәşkül" ruznamәlәri Tiflisdә tәb vә nәşr olunmağa başladı. Amma onlar da çox yaşamayıb, ömrlәrini bizә bağışladı. Bu iki qәzetәnin zavalını әgәrçi çoxları mühәrrirlәrindәn görüb onların bimәslәk vә tamahkar olmaqlarından bәhs etdilәrsә dә, bizim әqidәmizә görә, camaatımızın da bihümmәt vә kәmetina vә süstrәy olmaqları mәzkur qәzetәlәrin fövt olmasına bais olubdur vә insafdan xaricdir ki, biz öz qüsurumuzu bilkülliyyә özgәnin boynuna atıb özümüzü safa çıxardaq. Axırıncı qәzetәnin ki, "Kәşkül"dәn ibarәt ola, zavalından on il gәlib keçdi vә bu müddәtin әrzindә biz ruznamәsiz qaldıq. Amma bu illәr bizim üçün boş keçmәdi. Zәmanәnin tәqazası bir yandan, mәdәni vә mәrifәtli qonşularımızın tәsiri özgә bir tәrәfdәn bizi hәrәkәt vә cünbüşә gәtirdi vә demәk olar ki, bu halda müsәlmanlar bir növ qәflәtdәn ayılıb tәrәqqi yoluna üz qoyublar. Hәr guşәdәn elm vә mәrifәt sәdası vә hәr büqәdәn tәlim vә tәdris icrası eşidilib müşahidә olunmaqdadır.
 
Lillahülhәmd bu günlәrdә intizarını çәkdiyimiz "Şәrqi-Rus" ruznamәmiz mәrifәt meydanına qәdәm qoyub, elm vә mәdәniyyәt bayrağını qalxızdı. Әtraf vә әknafdan idarәyә daxil olan tәbriknamәlәr, nәzm vә nәsr ilә ruznamәnin tәrifi qәflәti-tövsifi yuxusundan ayılmağımıza böyük bir dәlil vә әlamətdir desәk, xәta etmiş olmarıq. İyirmi beş il bundan irәli qәzetә haqqında yazılan hәcv vә föhşlәrin indi mәdh vә tәrifә tәbdil olması, әlbәttә, bizim üçün böyük bir mayeyi-iftixardır....
 
Bu halda "Şәrqi-Rus"dan, hansı ki, ancaq bir aydan bir az ziyadәdir nәşr olunur, böyük xidmәtlәr vә mühüm faydalar tәlәb etmәk ağıl vә insafdan kәnardır. Qәzetә işi ağır işdir, xüsusәn, müsәlmanlar içindә, hansılarının ki, mәtbәәsi yox, yaxşı hürufatı yox, hürufat tәrtib edәn xidmәtçilәri yox, mahir vә mәlumatlı kömәkçilәri vә әxbarnәvislәri yox vә bunlardan әlavә şövq vә hәvәslә qәzetәni oxuyub bahasına pul verәn müştәrilәri yox. Qәzetәdәn yetişәn nәf vә fayda bu qüsuratın rәf vә tәshihi ilә vüqua gәlir vә әgәr bizim xahişimiz qәzetәmizi nәfili vә lәyaqәtli etmәk isә, onda borcumuz budur ki, onun ehtiyacatını düzәldәk, intişarına hümmәt vә qeyrәt göstәrәk vә әrbabi-qәlәmimizә borcdur onun mündәrәcatını xeyirli vә zamananın tәqazasına müvafiq mәlumat ilә doldursun, ta ki qәzetәni oxuyanlar ondan istifadә edib, arzu vә tәmәnnaları puç vә ümidlәri zay olmasın.
 
Keçәn nüsxәdә zikr olundu ki, bizim müsәlmanlar qәflәt yuxusundan ayılmaqdadırlar. Bu doğrudur. Amma yuxunun müddәti uzun vә özü ağır olmağa görә birdәn-birә onun әsәrindәn xilas olmaq çәtindir. Bәdәn zәiflәşib, üzvlәr taqәt vә hәrәkәtdәn düşüb, kәsalәt cismin әza vә cәvarihlәrinin cümlәsinә sirişt edibdir. Belә ki, ayılmış zәif bәdәni birdәn qaldırıb ayaq üstә qoymaq qeyri-mümkündür. Lazımdır ona müalicә etmәk vә qüvvәt gәtirәn dәrman vә qida yedirtmәk vә bir müddәt onun tәdavi üsuluna mütәvәcceh olmaq. Bu isә bağlıdır ağıllı vә kamallı kәslәrin hümmәtinә vә әhli-mәrifәtin vә әrbabi-qәlәmin hünәr vә qeyrәtinə. Heç kәs әlindәn gәlәni gәrәk bu yolda müzayiqә eylәmәsin vә cümlә din vә millәt tәәssübü çәkәnlәr bacardığı qәdәr kömәk vә müavinәti ya әqli vә qәlәmi ilә vә ya malı vә canı ilә ola gәrәk әsirgәmәsin. Millәti ayıldan vә onun ruhani vә cismani qüvvәlәrini hәrәkәtә gәtirәn, qәlbini ziyalandırıb, ruhunu tazәlәndirәn gözәl vә ali fikirlәr, hüsni-tәdbirlәr, doğru vә salamat sözlәr vә sәmimi-qәlbdәn çıxan avazlar olacaqdır. Hәr kәs xeyrxahi-millәt isә vә bu yolda danışıb yazmağa özünü müqtәdir bilirsә hünәr vә sәdaqәtini göstәrsin. Şükür olsun allaha, intişari-fikir vә tәdbir üçün "Şәrqi-Rus"un sәhifәlәri açıq vә vüsәtli bir meydandır. Cümlәnin gözәl vә nәsihәtamiz sözlәri, hüsni-rәylәri vә etiqadları cәnab mühәrrir tәrәfindәn kamali-mәmnuniyyәtlә qәbul olunur. Amma gәrәkdir şәxsi qәrәzlәr vә tәmәnnalar, yekçeşmilik vә tәrәfgirlik kәnara qoyulsun. Millәtimizin ehtiyacı, qüsur vә nöqsanımızın illәti, dalda qalmağımızın sәbәbi nәdә isә gәrәkdir dürüst tәhqiq vә tәdqiq oluna vә sonra çarә dalınca gedilә, vә eyblәrimizi açıb göstәrmәkdә qorxu vә ictinab olunmaya. Büxl, hәsәd, mәniyyәt vә xudpәsәndlik ki, müsәlmanların nifaq vә pәrişanlığına böyük bir illәtdir, gәrәk aramızdan götürülә vә "İnnәmәl-mömininә üxüvvәtün" ayeyi-şәrifәsi misdaqınca ittifaq vә ittihad ki, mәnbәyi-sәadәt vә tәrәqqidir, gәrәkdir bir an vә dәqiqә unudulmayıb, onun ziri-hökmündә olub, mәzmununca sәy vә tәlaş oluna.... Bu saf etiqad üzrә müstәhkәm var ikәn "Tәrcüman"ın axırkı nömrәlәri gәlib әlimizә keçdi vә әhvalımızı pәrişan eylәdi. Cәnab Qaspirinskinin bu vaxta kimi sükut edib, indi "Şәrqi-Rus"u әvvәlcә tәbrik vә tәhniyә edib dalınca irad tutması vә qәzetәni oxuyanların nәzәrindә tәyib vә tәxfif etmәsi bizi ziyadә heyrәt vә tәәccübә gәtirdi. Bu gunә rәftardan cәnab Qaspirinskinin muradı nә isә, әlbәttә, özü yaxşı bilir. Amma bizim anladığımıza [görә] bu qisim hәrәkәtә hәr tәrәfdәn baxılsa baxılsın, burada tәәssüfdәn başqa söylәnәsi bir söz yoxdur. Әgәr o cәnabın belә rәftarı, öz rәfiqinә rәqabәt vә hüsudlikdәn naşı isә çox heyf! Millәtin xadimlәri nә qәdәr çox olsa bir o qәdәr yaxşıdır vә Qaspirinski kimi maarifpәrvәr şәxsә bu sifәt yaraşası sifәt deyil. Yox, әgәr o cәnabın niyyәti öz hәmsinfinin vә qәlәm yoldaşının qüsurunu göstәrib tәshih olunmasını izhar etmәk isә onda daha nә söylәyәlim. Burada o cәnab kәmtәcrübәliyini büruzә vermişdir. Mәgәr ona mәlum deyil ki, bu qisim kinayәli vә acı mәzmunlu nәsihәt kimsәdәn qәbul olunmaz! Bu vazeh әmri cәnab Qaspirinski gәrәk anlayıb fәhm edәydi vә bunu yәqin bilәydi ki, belә acı sözlәr tәzә qәzetәnin müştәrilәrini azaldıb vә onu oxuyanları şövq vә hәvәsdәn salmaqdan başqa özgә bir sәmәr vermәz. Heyf, sәd heyf ki, ittifaqı pozan vә ittihadın binövrәsinә rәxnә yetirәn әvvәlcә o kәslәr oldu ki, maarifpәrvәrlik ismini üstlәrinә götürüb riyasәtlik iddiasındadırlar.
 
Çün qәrәz amәd honәr puşide şod,
Sәd hicab әz del besuye-dide şod,
Çün dәhәd qazi bedel rüşvet qәrar
Key şonasәd zalim әz mәzlumi-zar[1].
 
[1]Tərcüməsi:
Qərəz meydana çıxanda hünərin üstü örtülür.
Ürəkdən göxün önünə yüz pərdə çəkilir.
Qazı ürəyində rüşvət almaq qərarına gəlsə,
Zalımı biçarə məzlumdan necə ayıra bilər.