Laçının işğalı ilə bağlı həqiqətlər - Laçın alayının sabiq qərargah rəisi danışır
| Laçının işğalı ilə bağlı həqiqətlər - Laçın alayının sabiq qərargah rəisi danışır (2017) Müəllif: Arif Məmmədli, Ramil Cəbrayıl, Mübariz Məmmədov |
| Rafiq Nağıyev ilə müsahibə |
İki gündən sonra Laçın rayonunun Ermənistan silahlı bölmələri tərəfindən işğal olunmağının 25 ili tamam olur. Laçın rayonunun işğalı ilə əlaqədar olaraq Qlobal.az İnformasiya Portalının "KOMANDİRLƏR DANIŞIR..!" layihəsinin növbəti qonağı 811 saylı Laçın Alayının qərargah rəisi olmuş Rafiq Nağıyevdir.
Müsahibəni təqdim edirik:
- Rafiq müəllim, xahiş edirik qısaca olaraq bioqrafiyanız haqqında məlumat verəsiniz.
- 1957-ci Laçın rayonunun Böyük Seyidlər kəndində anadan olmuşam. APİ-nin hərbi hazırlıq fakültəsini bitirmişəm. Laçın şəhər 1 saylı orta məktəbində hərbi müəllim işləmişən. 1991-ci ilin oktyabr ayının 1-də Laçın Ərazi Müdafiə batalyonunun qərargah rəisi təyin olunmuşam. Sonra müdafiə batalyonu 811 saylı alaya çevrildi. Mən yenə həmin alayın qərargah rəisi təyin olundum. 811 saylı alay ləğv ediləndən sonra Cəbrayıl alayının qərargah rəisinin müavini vəzifəsində xidmət etmişəm. Sonra Bakı Dövlət Universitetinin hərbi hazırlıq fakültəsində müəllim, baş müəllim, daha sonra isə Mülki Müdafiə Bölməsində əməliyyat növbətçisi vəzifələrində çalışmışam. Oradan isə təqaüdə çıxmışam.
- Laçın Müdafiə batalyonu o zamanlar respublikada ilk yaranan özünümüdafiə batalyonlarından biridir. Batalyonun yaranması necə baş verdi?
- Laçın rayonu şərqdən Dağlıq Qarabağ MV-nin ermənilər yaşayan kəndləri ilə, qərbdən isə Ermənistanla həmsərhəddir. 80-ci illərin sonlarından başlayaraq ermənilər Laçının kəndlərinə xırda hücumlar edirdilər, yollarımıza primitiv üsullarla hazırlanmış minalar basdırırdılar. Biz hələ aktiv müharibəyə qədər ermənilərə yaxın kəndlərimizdə xeyli sayda şəhidlər vermişdik. O zamanlar həmin ərazilərdə mühafizəni Laçın rayonunun polisləri təşkil edirdi. Ancaq keyfiyyətli mühafizə üçün Laçın polisinin sayı yetərli deyildi. Buna görə də o zaman rayon rəhbərliyinin təşəbbüsü ilə Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Müdafiə Komitəsinə rayon rəhbərliyinin göstərişi ilə inzibati bina, nəqliyyat və telefon vasitələri verildi. Laçın könüllüləri o zaman polislə birgə sərhəd kəndlərdə yerləşən məntəqələrdə keşik çəkməyə başladılar. 1991-ci ilin sentyabr ayının sonlarından milli ordunun yaranacağı ilə bağlı söz-söhbət gəzirdi. Bakıdan göstəriş gəlmişdi ki, cəbhə zonasında yerləşən rayonlardan bir neçə nəfər seçilib Bakıya göndərilsin. Bakıda hərbi şəxslər tərəfindən o şəxslərin arasından rayonlarda yaranacaq özünümüdafiə batalyonlarına komandirlər müəyyənləşdiriləcəkdi. Laçından da o vaxt Bakıya bir neçə nəfər getdi, o zaman həmin şəxslərin arasından Arif Paşayevi komandir seçdilər. Arif Paşayev rayona qayıtdıqdan sonra İcraiyyə Komitəsinin sessiyası keçirildi. İcraiyyə Komitəsinin sessiyası da Arif Paşayevi Laçında yaranacaq Ərazi Müdafiə batalyonunun komandiri vəzifəsinə təsdiqlədi. Sessiyada tövsiyə olundu ki, qrafik əsasında oktyabr ayının 1-dən 4-nə zabit kontingenti formalaşmalı, 4-dən 8-nə kimi əsgərlər toplanmalı və müəyyən təlimlər keçirilməli idi. Oktyabr ayının 9-da isə Laçın Ərazi Müdafiə batalyonunun yaranması barədə raport verilməli idi. Müəyyənləşdirildiyi kimi, ayın 1-4 arası zabit heyəti təyin olundu, mən o zaman Arif Paşayevin 1 saylı əmri ilə qərargah rəisi təyin olundum. O zaman bizim ilk könüllülərimiz Sovet ordusunun sıralarında qaçıb gəlmiş laçınlılar oldu. O könüllülər sonadək vuruşdular. Həmin dövrdən Laçın raonundakı internat məktəbinin binası bizə ayrıldı. Çətinliklər çox idi. Kazarma şəraitinin yaradılması üçün heç bir maddi baza yox idi. Uşaq bağçalarından, ayrı-ayrı kəndlərdən bizə köməkliklər edirdilər. Artıq oktyabr ayının 9-dan sovetin ordu sıralarından yarımçıq gəlmiş könüllülərimizi ov silahları ilə silahlandırıb həmsərhəd kəndlərdəki məntəqələrə göndərdik. Həmin vaxt biz Bakıdan da avtomatlar əldə etdik. Ancaq o silahlar döyüşə yararlı deyildilər. Ən yaxşı halda 20 güllə atırdılar. O vaxt ov tüfənglərinə kustar üsulla sandıqçalar düzəltmişdik, 7-8 patron tuturdular. Bakıdan təminat yoxuydu. O vaxt bəzi imkanlı laçınlıar, aralarında vəzifəlilər də var idi, adlarının açıqlanmalarını istəmirdilər, pulları ilə Gürcüstandan 23 mm-lik gəmi topu alıb gətirmişdilər. Həmin dövrdə sovet ordusu hələ Laçında- Zabuxda, Güləbirddə mövcud idi. Onlar o vaxt bizə qısqanclıqla yanaşırdılar. Bir-iki yerdə əsgərlərimizi saxlamışdılar. Sonra onlarla "dil tapa bildik”. Çox güclü nizam-intizam yaratmışdıq. Hərbi hissənin ərazisində qaupvaxt tikmişdik. Hətta nizam-intizam o dərəcədə ciddi idi ki, qaupvaxtla cəzalanan ilk əsgər hərbi hissə komandiri - Arif Paşayevin qardaşı və yoldaşının dayısı oldu. Sonra biz Biləcəridə yerləşən h/h-dən biri ilə danışığa getdik, oradan bizə şinel, komufilyaj və digər uniformalar verildi. O zamankı kadrlarda da var, Laçında çox güclü hərbi hissə yaratdıq. Biz hərbi hissə olaraq formalaşa-formalaşa həm də döyüşlərdə iştirak edirdik. Ermənistan Respublikası ilə döyüşə girmək üçün təxminən 35 km-lik təmas xəttimiz var idi. Həmin vaxt batalyonumuzda 250 nəfər var idi. Bu şəxsi heyətlə isə maksimum 2 kilometr ərazidə mühafizə və döyüş aparmaq olardı. Dağlıq Qarabağın ermənilər yaşayan kəndləri ilə isə 32 kilometrlik xəttimiz var idi. Düzdür, elə yerlər var idi ki, orada coğrafi şəraitinə görə mövqelər qurmağa ehtiyac yox idi. Yəni biz yarana-yarana həm də o mövqelərdə səngərlərdə qalırdıq. Oktyabr ayının 15-də Müdafiə Nazirliyində cəbhə rayonlarının hərbi həssələrinin komandir və ya qərargah rəislərinin iştirakı ilə müşavirə keçirildi. O vaxt müdafiə naziri Vaqif Bərgüşadlı idi. Müşavirədə qərar qəbul olundu ki, cəbhədəki bütün rayonlara istehkam qurğularının təşkili üçün mütəxəssislər göndərilsin. Laçına Milli Qəhrəman Şikar Şikarov təyin edildi. Şikar Şikarov Laçında 15 gün qaldı. Biz ona qədər də Laçında kifayət qədər istehkam işləri aparmışdıq. Hətta elə yerlər var idi ki, orada səngər qazmaq olmurdu, məsələn, 29-cu postla 30-cu postun arasını beton bloklarla əhatələmişdik. Yeraltı sığınacaqlar tikmişdik. Şikar Şikarov da təmas xəttlərini gəzib coğrafi ərazi ilə tanış olduqdan sonra burada əlavə istehkam qurğularına ehtiyac olmadığını dedi.
- Batalyonun texniki təminatı yenə əvvəlki kimi idi?
- Laçında yerləşən sovet qoşunlarının gedəcəyini bilirdik. Bizə xəbərlər çatırdı ki, rayon sakinlərinin bəziləri, yəni mülki şəxslər pul ilə həmin sovet hərbi hissəsindən silahlar alırlar. O vaxt batalyonumuza təxminən 3-4 milyon manat ayrılmışdı. Biz zabitlərdən əsgərlərə kimi şəxsi heyət olaraq bütövlükdə həmin puldan imtina etdik. Laçındakı sovet ordusundan həmin pula müəyyən silahlar aldıq. Ancaq o zaman mütəxəssis çatışmamazlığı var idi deyə aldığımız silahların, texnikaların keyfiyyətini müəyyənləşdirə bilmirdik. Məsələn sonradan bildik ki, aldığımız BTR-lərin 7-si xarabdı. Topların əksəriyyətinin "klin zatvor”u yoxuydu. Hansı ki, o "klin zatvoru” əldə etmək üçün sonradan Bakıda 110 min manat pul verdik. Aldığımız BTR-lər 1-2 kilometr yol getdikdən sonra motorları xarab oldu, sonradan bildik ki, bu texnikaların yanacaq çənlərinə qum töküblər. Sovet ordusu bizə sağlam heç nə verməmişdi. O texnikalar sağlam idi ki, onları ruslardan qəfil almışdıq. O vaxt həmin yararsız texnikaları RTS-in həyətinə yığmışdıq. Katib Muradxan Cabbarov gəlib baxdı, dedi ki, nə lazımdırsa edin, texnikalar işləsin. Əksəriyyətinin akkumulyatoru yox idi. Çətinliklərimiz həddən artıq çox idi, amma buna baxmayaraq çox böyük ruh yüksəkliyi var idi. O vaxt bizdə ştat üzrə 250 nəfər olmalı idi. Amma artıq şəxsi heyətin sayı 800-ə qədər yüksəlmişdi.
- Sovet hərbçiləri bütün texnikaları sizə satdılar?
- Xeyr. Yararsızları satdılar. Qalanlarını özləri ilə aparmışdılar.
- Bəs 800 nəfərlik ordunu necə təmin etmişdiniz?
- Dekabr ayında Vəfa Quluzadə bizi Yevlaxa çağırdı. Getdik, bizə orda 800-ə yaxın avtomat verdilər. Bundan başqa, o vaxt deputatımız Səlim Səlimov bizə dedi ki, Bakıda qrad qurğuları düzəldən dostu var. Səlim müəllimlə mart ayında Bakıya getdim, qatardan düşən kimi Müdafiə Nazirliyinə getdik. Bir haşiyə çıxım ki, yanvar-fevral ayında Laçına iki dənə zenit raket batareyası gətirmişdilər. Zenit raket batareyalarının vəzifəsi Laçın rayonunun üzərindən uçan vertolyotları vurmaq idi. Batareyanın biri Qorçu kəndi ərazisində, digəri isə Səfiyan-Qubadlı ərazisində idi. Həmin ərazilərdən isə vertolyotlar uçmurdu. Biz o zaman bunu batareyanın komandirinə dedik, o isə əlindəki əmri göstərib dislokasiya yerini dəyişə bilməyəcəyini dedi. Müdafiə Nazirliyində baş qərargah rəisi Şahin Musayevlə görüşdük. Mən özümü təqdim etdim. Səlim müəllim rayonun çətinlikləri barədə danışdı. Şahin Musayev bizə çox laqeyd yanaşdı. Ona dedim ki, sizin göndərdiyiniz batareyalar düzgün yerdə deyillər. Vertolyotlar Laçının üzərindən uçur, siz isə batareyaları başqa yerə göndərmisiniz. Şahin Musayev dedi ki, mən bilirəm nəyi hara göndərmək lazımdır. O zaman mən Şahin Musayevə dedim ki, biz zenit raket batareyalarının yerini dəyişmişik. Şahin Musayev qəzəblənərək silahlı əsgərləri çağırıb məni həbs etmələrini əmr etdi. Ancaq Səlim müəllimin müdaxiləsindən sonra Şahin Musayev məni həbs etdirmək fikrindən daşındı. Malıbəy tərəfdə Laçına yaxın olan 3 erməni kəndi varıydı. Bizimkilərin qorxusundan bu kəndlər boşalmışdı. Şahin Musayevə məruzə etdim ki, artıq ermənilərin 3 kəndi boşalıb, nəzarət bizim əlimizdədir. O yenə əsəbləşdi ki, sizə kim ixtiyar verib ki, dövlət sərhəddini pozmusunuz?! Müdafiə nazirliyindən çıxıb "Leytenant Şmidt” adına zavoda getdik. O vaxt oranın direktoru Əyyam Musayev idi. Görüşdük, söhbətləşdik, baş mühəndisi çağırıb dedi ki, təzə "Zil-131”lərin üstünə Politexnik institunun hərbi kafedrasındakı qrad lülələrini quraşdırsınlar. Hər maşının üstündə 40 lülə olmaqla. Direktor da, Səlim müəllim də dedi ki, əgər qradların sizin olmağını istəyirsinizsə burada qalacaqsınız. Mart ayının 11-dən 24-ə qədər zavodda qaldım. Gecə-gündüz işləyirdik. Martın 23-də qradları yoxlamaq üçün Şamaxı tərəfə poliqona apardıq. Müdafiə Nazirliyindən mayor Kamarovun nəzarəti altında qradlar yoxlanıldı. Hər şey müsbət idi. Qradlar yenidən zavoda qayıtmalı idi, ancaq qəfil peyda olan silahlı əsgərlərin müşaiyəti ilə Müdafiə Nazirliyinə apardılar. Getdim Müdafiə Nazirliyinə, 6 saat gözlədim ki, Rəhim Qazıyev məni qəbul etsin. Gördülər ki, əl çəkmirəm sonda Rəhim Qazıyev, Tahir Rzayev və başqa səlahiyyətli şəxslər məni qəbul etdilər. Mənə dedilər ki, bu qradlar Ağdama və Goranboya gedəcək. Həmin vaxt zavodun direktoru Əyyam Musayev də orada idi, dedi, mən bu qradları şəxsi vəsaitlə Laçın üçün düzəltmişəm. Heç olmasa 3-nü Laçına göndərin. Rəhim Qazıyev dedi ki, yox, 3-ü Ağdama, 3-ü isə Goranboya gedəcək.
- Bəs bu zaman ərzində Laçında vəziyyət necə idi?
- Artıq şəxsi heyətin sayı 1000 nəfəri keçmişdi. Bunların hamısı kazarma şəraitində deyildi. Sərhədyanı kəndlərdə tağımlar, bölüklər yaradılmışdı. Silah çatışmazlığı var idi. Məsələn, elə tağımımız var idi ki, 25 nəfərə 5 silah verilmişdi. Bəzi tağımlarımız silahla tam olaraq təmin edilmişdi. Biz burada yerli şəraiti də nəzərə alırdıq. Zabuxda əsgərləri silahlı tam təmin etmişdik, Güləbirddə isə bir qismini. Laçınlıların xidmətə güclü axını var idi. O vaxt Laçına 117 mm-lik top mərmiləri gəlmişdi, təxminən 10 kamaz. Təsəvvür edin ki, o mərmiləri atacaq toplar o zaman Silahlı Qüvvələrin arsenalında ümumiyyətlə yox idi.
- Mərmilər Bakıdan göndərilmişdi?
- Xeyr. Ağdamda "Uzundərə” deyilən yerdə sovetin hərbi bazası var idi. Sonradan o baza Azərbaycana qaldı. Oradan göndərilmişdi. Bu sursatın göndərilməsi sadəcə "pripiskaydı”. Qeydiyyat aparırdılar ki, filan yerə filan qədər silah-sursat göndərdik. Sonra döyüş başlığı olmayan qrad mərmiləri göndərmişdilər. Hansı ki, başlıqsız mərmilər heç bir dağıdıcı gücə malik deyillər.
- Rafiq müəllim, o vaxt Laçına digər rayonlardan özünümüdafiə batalyonları gəlirdi. Bu batalyonlar kimə tabe idi?
- Şuşadan fərqli olaraq Laçına gələnlər az idi. Bunlardan da bəziləri pozucu fəaliyyət göstərirdi. Düzdür, bunu Laçına gələnlərin hamısına aid etmək olmaz, ancaq böyük əksəriyyət "qonşudan dala qalma” prinsipiylə gəlmişdilər. Rayona gələnlərin hamısını qeydiyyata alırdıq. Qayı qəsəbəsindən bizə məlumat verdilər ki, bir maşın zabit gəlir, dedik buraxın, gəlsinlər. Maşın gəldi, içində Elbrus Orucovla Məhərrəm Cahangirov. Görüşdük, Elbrus Orucov əlindəki kağızı göstərib dedi ki, bu əmrdir, mən artıq zonanın- Şuşanın, Zəngilanın, Qubadlının, Laçının komendantı təyin olunmuşam. Səhv etmirəmsə aprel ayının 18-i idi. Bunlar getdi Şuşaya, sonra Bakıya qayıtdılar.
- Komendantın vəzifəsi nədən ibarət idi?
- Heç nə, sadəcə nəzarət edirdi. Orda o vaxt söz yayıldı ki, Elbrus Orucov tezliklə briqada komandiri təyin olunacaq, bütün özünümüdafiə batalyonlarının komandirləri də ona tabe olacaqlar. Hətta o vaxt Arif Paşayevdən soruşdular ki, Elbrus Orucova tabe olursan, o da dedi ki, nazirin əmri var, tabe oluram. Arif Paşayevin bu cavabını düzünü deyim ki, gözləmirdilər. Onlar əksini gözləyirdilər. Elbrus Orucov Şuşaya da getmişdi, bütün komandirlər razılıq vermişdi. Sonralar məhkəmədə Elbrus Orucov dedi ki, hamı tabeçiliyə razı idi, təkcə 777 saylı briqadanın komandiri Elçin Məmmədovdan başqa.
- Hadisələrin bu qədər qızğın proses aldığı dövrdə Laçın batalyonunun vəziyyəti necə idi?
- Mən batalyonun vəziyyəti barədə komandanlığa raport yazmışdım. Mart ayının 27-də batalyonun bazasında 811 saylı Laçın əlahiddə alayı yaradıldı. Birbaşa Müdafiə Nazirinə tabe idik. Dağatıcı alayı olduğumuza görə, heç bir texnikamız yoxuydu. Aprel ayının 30-da gecə saat 2-də Elbrus Orucov alayımızın qərargahına gəldi. Əlində kağız var idi, mənə uzatdı ki, oxu. Oxudum, əmrdə yazılırdı ki, 816 saylı h/h (Şuşa batalyonu), 811 saylı h/h (Laçın alayı), Qubadlı, Zəngilan batalyonları hamısı ləğv olunaraq 704 saylı briqada yaradılır. Elbrus Orucov da o briqadanın komandiri təyin olunur.
- Deməli, aprelin 20-i Laçın zonasına komendant kimi gələn Elbrus Orucov 10 gün sonra yeni bir əmrlə briqada komandiri kimi gəlmişdi?
- Bəli, aprelin 30-da briqada komandiri kimi Laçına gəldi. Onu da vurğulayım ki, 1 gün əvvəl Arif Paşayev Müdafiə Nazirliyinə çağırılmışdı. Elbrus Orucova dedim ki, indi mən nə edim? Dedi ki, mən sabah səhər tezdən gedirəm Şuşaya, bütün postlardakı əsgərləri endirib hamısından silahları alıb evlərinə buraxın. Elbrus Orucov sonra mənə dedi ki, sən özünü yaxşı aparsan səni yanımda işə götürərəm. Mən də dedim ki, burda iş deyil, xidmətdir. Dedi xidmətə götürərəm o zaman. Sonra yenə təkrar etdi ki, bütün könüllüləri boşlayın getsinlər, onlar bizə lazım deyil. Elbrus Orucova dedim ki, mən sizə tabe olmuram, nə vaxt poçtla rəsmi əmr gələr, o zaman tabe olacam. Dedi sabah əmr sizə gələcək. Əmrdə bizə may ayının 4-nə qədər hərbi hissədən çıxıb getməyimiz göstərilirdi. Həmin gecə Elbrus Orucov Şuşaya getdi. Hərbi hissənin ləğv olunmasını heç kimə bildirmədim.
- Hərbi hissənin ləğv olunmasını niyə gizli saxladınız?
- Əgər bunu açıqlasaydım rayonda güclü xaos yaranacaqdı. Əsgərlərdə ruh yüksəkliyi öləcəkdi. Alayın ləğv olunmağını Laçın işğal edildikdən sonra bir neçə zabit bildi. O da tam təsadüf nəticəsində. Bakıdan gələn zabitlər demişdilər.
- Arif Paşayev Bakıdan qayıtmışdı?
- Xeyr, Arif Paşayev Şuşa işğal olunandan sonra qayıtdı.
- May ayının əvvəlində Laçın alayından başqa rayonda hərbi hissə var idi?
- Xeyr. Elbrus Orucov Laçına ikinci dəfə əmrlə gələndə 120 nəfərlə gəlmişdi. Həmin dəstə bir gecə bizim kazarmada qaldı. O əsgərlər də gecə göyə güllə atmışdılar. Rayonda qarışıqlıq yarandı. Elbrus Orucovun Elman adlı köməkçisinə dedim ki, həmin güllə atan şəxsləri tapıb cəzalandırın. Əhali arasında təxribat yaratmayın. Elbrus Orucovun köməkçisi dedi ki, sabah tezdən Şuşaya gedirik. Sonra qayıtdı ki, düzü biz heç bunları tanımırıq, hərəsini bir yerdən tapıb gətiriblər. Sabahısı getdilər Şuşaya.
- O vaxt Şuşada vəziyyət necə idi?
- Bizə o vaxt, yəni may ayının 1-dən Şuşa tərəfdə olan postumuzdan məlumatlar gəlirdi ki, Şuşada olan silahlı əsgərlər əllərində ezamiyyət vərəqəsi evlərinə gedirlər. O əsgərlərin qarşısını almağa çalışırdıq. Gündə 20-30 əsgər məzuniyyətə buraxılırdı. Məndə məhkəmə sənədlərində var, Elbrus Orucovun rabitə rəisi deyir ki, Elbrus Orucovun göstərişi ilə Bakıya qayıtmaq haqqında "propusk”lar yazırdım. Elbrus Orucov o zaman bunu məhkəmədə dandı. Həmin dövrdə ardıcıl olaraq hər gün Şuşadan gedirdilər. Bizim o vaxt Şuşa ilə birbaşa əlaqəmiz yox idi, yalnız Şuşa studiyası ilə əlaqə saxlanılırdı. May ayının 8-də bizə Şuşa studiyasından xəbər verdilər ki, Şuşada ağır döyüşlər gedir, ermənilər Daşaltı istiqamətində yolu bağlayıb, əhalini çıxmağa qoymur. Biz rəhmətlik Vaqif Salmanovu 35 nəfərlə birgə, bir BTR, bir dənə də BDM-lə təcili ora göndərdik. Bunlar gedib yolu açdılar, əhali çıxdı. Gecə saat 10-un yarısında Elbrus Orucov gəldi. Yeri gəlmişkən onu qeyd edim ki, Elbrus Orucovdan əvvəl rabitəçisi gəldi, səhv etmirəmsə Allahverdiyev idi soyadı. Sonradan bizim məhkəmədə xeyli üzləşməmiz oldu. Məhkəmədə prosesində bildim ki, may ayının 7-i gecə saat 19.00-da Şuşada Nizami Bəhmənovun kabinetində Elbrus Orucov, Nizami Bəhmənov və digər şəxslər bir yerdə olanda o vaxt Bakıdan polkovnik-leytenant Məmməd Beydullayev zəng edib Şuşaya Elbrus Orucova deyib ki, Laçınla Şuşanın arasında olan minaları çıxarın, Beynəlxalq Qızılxaç Cəmiyyətindən nümayəndələr gələcək. Elbrus Orucov da minaların çıxarılması üçün Daşdəmir Məmmədova əmr vermişdi, o da gedib simləri kəsmişdi. Məhkəmədə heç həmin adamı çağırmadılar…
- Məmməd Beydullayevi?
- Bəli. Sonradan M. Beydullayevin rütbə və vəzifəsi böyüdüldü. May ayının 8-i gecə saat 11-də həmin rabitəçi ermənilərin danışığını tutmuşdu. Ermənilər səhər tezdən Şuşaya hücum ediləcəyini danışırmışlar. Rabitəçi bunu Elbrus Orucova məruzə edir. Elbrus Orucov rabitəçiyə deyir ki, get işinlə məşğul ol. Səhər tezdən erməni artilleriyası başlayır Şuşanı vurmağa. Elbrus Orucov UAZ-a əyləşib gedir Kosalar kəndinə. Sonradan Elbrus Orucov məhkəmədə dedi ki, mən Kosalara döyüşü təşkil etməyə getmişdim. Daha başa düşmür ki, komandir turist deyil, o əyləşməlidi komanda müşahidə məntəqəsində, döyüşü idarə etməlidi. Mən məhkəmədə Elbrus Orucova dedim ki, niyə Şuşada oturub döyüşü xəritə ilə idarə etmirdiniz, dedi ki rabitə yoxuydu. Əgər rabitə yoxuydusa bəs sonradan sənin maşınından niyə 11 ədəd NATO rabitəsi çıxdı? Bu cür qaranlıq məqamlar kifayət qədərdir. May ayının 8-də günorta ermənilər Xankəndinə (Stepanakertə) xəbər verir ki, Şuşaya girə bilmirik, Xankəndindən xəbər gəlir ki, irəli gedin, azərbaycanlıların komandirləri Şuşanı bizə satıb. Elbrus Orucov may ayının 12-də Turşsuda AZTV-nin operatoru Tahir Qarayevə müsahibə verir. Deyir ki, "may ayının 8-də saat 15.00-da mən əmr verdim ki, bütün texnikalar Şuşadan çıxarılsın. 17.00-da əmr verdim ki, canlı qüvvə Şuşadan çıxsın”.
- Qırmızı Xaç Cəmiyyətindən nümayəndələr gəlmədi?
- Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin gəldiyinə görə, Şuşada olan bütün texnikaları "maskirovka” etmişdilər ki, görünməsin. Ermənilər hücum edəndə bütün texnikalar torpağın altında olub. Şuşa çıxandan sonra bütün qüvvələr Turşsuda cəmlənmişdi. Arif Paşayev də ora getmişdi. Etibar Məmmədov da Turşsuya 120 nəfərlik qüvvə gətirmişdi. Artıq bizim alayın mühafizə etdiyi ərazilərdə, əsasən də Zabuxun üst tərəfində qızğın döyüşlər gedirdi. May ayının 15-də bizə xəbər verdilər ki, Turşsu tərəfdən böyük hərbi kolon gəlir. Göstəriş verdik kolonun qarşısı kəsildi. Komandirlər hamısı gətirildi bizim alayın qərargahına.
- Kimiydi onlar?
- Şuşadan çıxan hərbi hissələrin komandirləriydi, Elbrus Orucov da onların arasında idi. Sonradan məhkəmədə OMON-un komandir müavini dedi ki, Elbrus Orucov Turşsuda olanda "KŞM”-ə girib 5 dəqiqədən sonra çıxıb dedi ki, "əmr verildi, gedirik”. Elbrus Orucova əmr verilmişdi ki, ordunu Şuşadan Laçına yox, Qubadlıya aparsın. Qərargaha gətirdiyimiz polkovnik-leytenant rütbəli komandirlərdən biri deyirdi ki, bizi bura Ayaz Mütəllibov göndərib, o da vəzifədən çıxdı, daha döyüşmürük.
Laçının işğalı
Mayın 14-ü Cağazurdakı postumuzdan Elbrus Orucov Laçınlı əsgərləri çıxarıb Gəncədən gətirilən əsgərləri yerləşdirdi. Həmin əsgərlər Cağazurdakı postda bir gecə qalandan sonra qaçdılar. Ermənilər gəlib o postu tutdu. Səhərisi biz gedib həmin postu yenidən özümüzə qaytardıq. Həmin vaxt Yevlax və Göyçaydan birində 101, birində 102 şəxsi heyət olmaqla kömək gəldi. Yaxşı təchiz olunmuş vəziyyətdəydilər, ancaq deyirdilər ki, ilk dəfədir əllərinə silah alıblar. Artıq Zabux-Malıbəyi istiqamətində ermənilərin hücumu şiddətlənirdi, Qarakənd tərəfdəki rezerv qüvvələrimizi Zabux-Malıbəy istiqamətinə göndərdik. Hətta o vaxt adi turbaları sərhəddə "maskirovka” etmişdik ki, ermənilər binoklla baxanda bizim toplarımızın olduğunu görsün. Vəziyyət bu qədər acınacaqlı idi. May ayının 15-i artıq Turşsu da, Qaladərəsi də ermənilər tərəfindən alınmışdı.
- "Youtube”da Çingiz Mustafayevin çəkdiyi məşhur bir kadr var. O kadrda nimdaş formada, botinkaları cırıq-cındır vəziyyətdə, yorğun, heç bir ruh yüksəkliyi olmayan bir dəstə əsgər marş oxuya-oxuya keçir. Kim idi o əsgərlər və o vəziyyətdə olan əsgərlərin marş oxumağına gərək nə idi?
- May ayının 16-ı Çingiz Mustafayev Laçına gəldi. Deməli, o vaxt Çingiz Mustafayev çəkmirdi, onu çəkirdilər. Onu çəkən operator Şakir Eminbəyliydi. Yeri gəlmişkən onu qeyd edim ki, Laçında ən yaxşı çəkiliş aparan Seyidağa Mövsümlü olub. Ancaq onun çəkilişləri nədənsə arxivdə saxlanılır. Gecə Çingiz Mustafayevlə qərargahda iki saat yatdıq, Şakir Eminbəyli də pilləkanın altında düzəltdiyimiz sığınacaqda yatdı. Artıq 6 gün idi ki, Laçında çörək yoxuydu, bütün idarələri ermənilər artilleriyayla vurmuşdu. Bizə çörəyi Laçının yuxarı kəndlərindən atla gətirirdilər. Çingiz Mustafayev mənə dedi ki, Bakıya qayıtmalıyam, mənə bir tağım ver döyüş səhnəsi çəkim. Mən də dedim ki, döyüş səhnəsi çəkmək istəyirsənsə Zabuxun üst tərəfində bu dəqiqə döyüş gedir, get oranı çək. Əlini mənə yelləyib çıxıb getdi. Sonra mən qərargahın sənədlərini maşına yükləyib tikanlı zəmiyə apardım. Getdim ki, Çingiz Mustafayev də, 777 saylı h/h-nin komandiri Elçin Məmmədov da buradadır. Bütün texnikalar Elçin Məmmədovdaydı. Çingizə dedim ki, bayaqdan Elçinlə öpüşüb-görüşürsüz. Ondan xahiş elə texnikaları aparmasın. Çingiz də dedi ki, Elçinlə məktəbi bir oxumuşam.
Çingiz Mustafayevin kadrları - 15 may 1992
Sonra Çingiz gəlib dayandı qarşımda, qəfildən mənə dedi ki, yoldaş kapitan hara qaçırsınız? Bu qaçanları niyə vurmursunuz, Rəhim Qazıyev əmr verib ki, qaçan əsgərlər yerindəcə güllələnsin. Bunu deyəndə Çingizin əlində kamera yoxuydu, bunu yanında dayanan adam gizli olaraq lentə alıb. Sonra Çingiz dedi ki, bilirəm sizdə işıq yoxdu deyə televizora baxmamısınız, əmrdən xəbəriniz yoxdu. Burda bir haşiyə çıxım: O vaxt bir qrup laçınlı D. Yazovun qəbuluna getdilər. Yazova demişdilər ki, Laçının üzərindən hərbi vertolyotlar uçur. O da demişdi ki, əgər əminsinizsə ki, vertolyotlardakılar "boevik”lərdi o zaman vurulsun. Biz D. Yazovun sözündən sonra komendatın yanına gedib dedik ki, niyə vertolyotları vurmursunuz, o da dedi ki, Yazov əmr yox, müsahibə verib. Bunu mən orda Çingizə dedim. Çingizin cavabı da bu oldu ki, Rəhim Qazıyev Yazov deyil . Siz qaçanları güllələməlisiniz…
- Rafiq müəllim, həmin dövrdə marş keçən əsgərlər kimiydi?
- Həmin əsgərlər döyüşdən çıxmışdılar. Onları yenidən yuxarı Laçına posta göndərirdik. O kadrda marşı oxutduran mənəm. Diqqətlə baxın, o kadrda kənarda dayanan təmiz geyimli, silahlı hərbçilər var, onlar isə Şuşadan çıxan hərbçilərdir. Hiss olunur ki, bu əsgərlər heç bir döyüşə girməyiblər. O vaxt iki cür idi, biri döyüşənlər, biri də özünü videoya çəkdirənlər.
Mən bunu dəfələrlə demişəm, Çingiz Mustafayevin çəkdiklərinin böyük əksəriyyəti həqiqətə söykənmir. Laçın barəsində çəkdikləri isə ümumiyyətlə həqiqət deyil, heç bir real fakt yoxdur. Çingiz deyir ki, Laçın artıq çıxıb, ancaq həmin vaxt Laçının kəndlərində döyüşlər gedirdi. Çingiz Laçının kəndlərində gedən döyüşlərdə olmayıb, o ancaq Laçın şəhərini çəkib. Çingiz o vaxt şou yaradırdı, o kadrları da beynəlxalq agentliklərə satırdı.
- Ancaq Çingiz Mustafayevin çəkdiklərinin arasında döyüş səhnələri də var.
- Sizə bir şeyi deyim. O vaxt Çingiz Mustafayev bir dəstə adamı götürüb apardı əvvəldən təyin etdiyi bir yerə. Orda yalançı döyüş səhnəsi qururlar. Biri ağaca çıxıb güllə atır, biri yolda turbanın içinə girib atır. Çingiz də əlində kamera yüyürür gedir turbadakının yanına. Çingizi də arxadan çəkirlər.
- O kadr saxtadır?
- Əlbəttə. Hərbidən az-çox anlayışı olan hər kəs bu kadra baxan kimi buradakı saxtalığı görür. Döyüşdə əsgər ağaca çıxıb güllə atar? Və yaxud avtomatın səsi 5 kilometrdən eşidilir. Çəkiliş zamanı isə ən zəif səslər yaddaşa düşür. Avtomatın uçuş sürəti 3 kilometrdi. İndi təsəvvür edin, o kadrda bir yerə, yəni düşmən tərəfə həm qrad-reaktiv artilleriya atır, hansı ki, uçuş məsafəsi 15 km-dir, həm də avtomat. Daha bir maraqlı məqam isə, atəşin birtərəfli olmasıdır. Yəni qarşıdan, düşmən tərəfdən heç bir atəş səsi eşidilmir. Qarşılıqlı atəş yoxdur. Təsəvvür edin ki, biz tərəfdə əyilə-əyilə qaçışırlar, biri ağaca çıxıb, biri yolda turbanın içinə girib atır, düşmən tərəfdən isə atəş səsi gəlmir. Laçınlılar, Laçının ərazisini tanıyan insanlar bilirlər ki, o ərazidə heç bir döyüş olmayıb.
- O çəkilişdə məqsəd nə idi?
- O çəkilişlərin hamısı xarici agentliklərə satılmağa hesablanıb. Mayın 9-da Çingizin qardaşı Vahid Mustafayev rayonun Mədəniyyət evinin zirzəmisində İcra başçısından, onun müavinindən müsahibə götürür. Və orada başçının müavini nə qədər adamın şəhid olduğunu deyir. Bu qardaşların çəkilişləri bir-birinə uyğun gəlmir. Bir şeyi də qeyd edim ki, Laçına atılan mərmilərin çoxu "şraper” mərmiləri idi. Bu mərmilərin digərlərindən fərqi havada partlamalarıdır. Havada partlayır və bu zaman iynələr yerə yağır. O iynələr zəhərlidir. Sancıldığı yerdən çıxarmaq heç də asan deyil.
- Rafiq müəllim, May ayının 8-də Şuşadan çıxan hərbçiləri 811 saylı alayın qərargahına gətirdiyinizi dediniz. Bu hərbçiləri hansı formada gətirdiniz?
- Bu hərbçilərin heç biri gəlmək istəmirdi. Hamısı deyirdi Bakıya gedirik. Əksəriyyəti Mütəllibovçular idi. Onları gətirdik qərargaha. Xəritəni açdıq. Elbrus Orucov da ordaydı. Dedik ki, ermənilər həqiqətən Turşsuyu alıbsa Qaladərəsində möhkəmlənmək mümkündür. Orda müəyyənləşdirdik ki, kimlər geri qayıtmalıdır. A. Qənizadə reyd dəstəsiylə başqa yolla Qaladərəsinə getməliydi. Məhərrəmov Rafayıl bələdçi kimi Qənizadə ilə getdi. Ağanus tərəfdə Qənizadə Məhərrəmov Rafayıla hədə-qorxu gələrək, texnikadan düşürüb, Qubadlı istiqamətinə getmişdi. O vaxt Kirsi alanda hərbi formada olan bir erməni həkimin cibindən xəritə çıxmışdı. Topoqrafik xəritə deyildi, orada nə qədər azərbaycanlı öldürüldüyü yazılırdı. Bir də Laçının kolidor kimi açılması qeyd olunmuşdu. Xəritədə qeyd olunurdu ki, may ayının 9-u Ermənistanla Dağlıq Qarabağın arası açılmalıydı. May ayının 17-i artıq ermənilər Laçın şəhərinə qumbaraatanlarla hücuma keçmişdilər. Ermənilər artıq şəhərin içindəki bütün hərəkəti görə bilirdilər. Son ana qədər bizim, yəni, 811 saylı alayın mühafizə zolağında olan Ermənistan tərəfdən ermənilər bir addım da irəli gələ bilməmişdirlər. Artıq mayın 18-i gecə Laçında güclü döyüşlər gedirdi. O zaman əməliyyat idarəsinin rəisi var idi, adı yadımdan çıxıb, deyəsən indi də işləyir, polkovnik Məhərrəm Cahangirovla birlikdə mənə dedilər ki, sizin postlarda adamlarınız var? Dedim bəli. Dedilər ki, onları təcili çıxarın. Postlardan əsgərləri çıxara bilməyəcəyimi dedim. Soruşdular niyə, dedim ki, Əməliyyat İdarəsinin rəisi sizsiniz, siz əmr verin. Elbrus Orucovdan bir "Zil” maşını alıb mənə verdilər ki, get əsgərləri postlardan çıxart. Gecə əsgərlər postlardan çıxarıldı. May ayının 18-i Tikanlı Zəmidəydik, artıq Laçın şəhəri işğal olunmuşdu. Laçın Ermənistan tərəfdən artilleriyayla vurulurdu. Yanacaq daşıyan maşınımızı, tankımızı məhv etdilər. Artıq yolu raket zərbəsi ilə vururdular. Ordular Tikanlı Zəmiyə yığılmışdı.
- Tikanlı Zəmiylə Laçın şəhərinin məsafəsi nə qədərdir?
- Təxminən 6-7 kilometr. Ağanusda da qüvvələrimiz varıydı. Tikanlı Zəmiyə gedəndə bir UAZ-la qarşılaşdım. Maşın dayanan kimi Şahin Musayevi tanıdım. O zaman Baş Qərargahın rəisi idi. Elbrus Orucov da yanında idi. Aşağı düşdüm. Pal-paltarım toz-torpağın içindəydi. Məruzə etdim. Şahin Musayev mənə nə isə demək istəyirdi ki, qəfil ermənilər iriçaplı pulemyotlarla atəş açmağa başladı. Mənlə sürücümdən başqa hamı yerə uzandı. Biz artıq vəziyyətə öyrəncəli idik. Maşınlara minib geri qayıtdıq. Ermənilər geri qayıdanı vurmurdular.
- Məsafə baxımından geri qayıdanları vura bilərdilər?
- Əlbəttə. Onlar əsasən Laçın istiqamətinə getmək istəyənləri vururdular. Güləbird kəndinə çatanda gördüm Şahin Musayev bir dəstə adamla dayanıb. Gedib məruzə etdim…
- Nə məruzə etdiniz?
- Ümumi vəziyyət barədə. Onu da qeyd edim ki, o vaxt artıq bizim alay faktiki olaraq ləğv olunmuşdu.
- Bəs necə məruzə etdiniz, ləğv olunmuş alayın qərargah rəisi kimi?
- Bəli. Ləğv olunmuş alayın qərargah rəisi kimi. Şahin Musayevin heç nə vecinə də olmadı. Elbrus Orucov qayıtdı ki, Şahin Xeyrəddinoviç mən yorulmuşam, mənə 20 gün istirahət verin. Şahin Musayev Elbrus Orucova dedi ki, get 20 gün istirahət elə, sonra gəl mənim yanıma. Elbrus Orucov geri dönüb getmək istəyəndə mənlə qarşılaşdı. Dayandı, dedi ki, Rafiq, mən gedirəm dincəlməyə. Dedim ki, sən artıq öz vəzifəni yerinə yetirmisən. Dedi hansı vəzifəni? Dedim Şuşanı da, laçını da ermənilərə verdin. Qayıtdı ki, qoy bu dəqiqə sənin haqqında da deyim. Dedi Şahin Xeyrəddinoviç bunlar neyləsinlər? O da dedi ki, heç nə, silahlarını təhvil verib çıxıb getsinlər evlərinə. Elbrus Orucov mənə qayıtdı ki, eşitdin? Dedim yoldaş general bəs silahları təhvil versək bu yerləri kim qoruyacaq. Şahin Musayevlə Elbrus Orucov ikisi birlikdə qayıdıb dedilər ki, ermənilərə kolidor lazımıydı, onu da aldılar. Buralar onlara lazım deyil. Ancaq biz getmədik. Qaldıq orda. Döyüşlərdə iştirak etdik. İtkilərimiz oldu. Yuxarı-Aşağı Fərəcan, Güləbird istiqamətini mühafizə etdik, döyüşlərdə olduq.
- Qubadlının işğalına qədər?
- Bəli. Yeri gəlmişkən bir şeyi qeyd edim ki, may ayının sonlarında belimdə güclü oynaq ağrıları baş qaldırdı. 12-13 gün müalicə alıb qayıtdım.
- Rafiq müəllim, siz 811 saylı alayın dəfələrlə ləğv olunduğunu qeyd etmisiniz. Xahiş edirik bu barədə məlumat verin.
- 811 saylı alay 4 dəfə ləğv olunub. Heç birində də siravı heyətin xəbəri olmayıb. Və bu alay heç zaman döyüş bölgəsini tərk etməyib.
- Bəs alayın təminatını necə əldə edirdiniz?
- Heç bir yerdən təminatımız yoxuydu. Təsəvvür edin ki, belimdə ağrılar baş qaldıranda qospitalda məni qəbul etmədilər, Müdafiə Nazirliyinə getdim, dedilər belə bir hərbi hissə yoxdur. Əsgərlərimizin ərzaq təminatını Güləbirdlilər, Səfiyanlılar təmin edirdi. Silah-sursat sarıdan Qubadlı batalyonu köməklik edirdi. 1992-ci ilin iyun ayının 17-də bizə Müdafiə Nazirliyindən rəsmi əmr gəldi. Qərargah rəisinin əmrində deyilirdi: 811 saylı hərbi hissə marşla Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, Agcabədi, Tərtər, Goranboy, Xanlar rayonlarını keçib Kəlbəcər istiqamətindən Laçının Ərikli kəndinə getsin. Təsəvvür edin, ləğv edilən hərbi hissəyə baş qarargah rəisi əmr verir.
- O zaman baş qərargah rəisi kimiydi?
- Səhv etmirəmsə Nurəddin Sadıqov idi. Biz Çijimlidə, Səfiyanda, Qazı dərəsində, Fərəcanda, Güləbirddə olan tağım və bölüklərimizi silahları ilə birlikdə təhvil verdik Qubadlı alayına. Qalanlarımız əmrdə göstərildiyi kimi 3 gün müddətinə müəyyən edilmiş marşrut üzrə dislokasiya yerini dəyişdik. Biz Ağcabədidən keçən zaman kolondan ayrılıb Meşə idarəsinə - Valeh Bərşadlının yanına getdim. Kolonu komandir aparırdı. Meşə idarəsində Valeh Bərşadlıya məruzə etdim. Bizə silah-sursat sarıdan kömək etmələrini xahiş etdim. Orada bizə bir neçə yeşik patron verdilər. Sonra qayıtdım alayın yanına. Bizə əmrdə göstərilmişdi ki, taktiki cəhətdən 701 saylı hərbi hissəyə köməklik etməliyik. Yəni 701 saylı hərbi hissənin əmrlərini yerinə yetirməliyik. Ərzaq təminatımızı qismən ödəyirdilər. O vaxt 701 saylı hərbi hissənin qərargahı Qamışlıda yerləşirdi. İyun ayının 20-də Qamışlıya çatdıq. Təchizat üzrə komandir müaviniylə Qamışlıya getdim. 701 saylı briqadanın komandiri Zaur Rzayevə təminat çatışmazlığını, hərbi hissənin ləğv olunmağını dedim. Dedi bilirəm. Zaur Rzayev bir az bizi təriflədi ki, əmrsiz-filansız döyüşürsünüz. Nə əmək haqqı alırsınız, nə pal-paltar, nə yemək. Dedi gedin mən sizə kömək edəcəm. O zaman alayımızın şəhidlərini Şəhidlər Xiyabanında dəfn edə bilmirdik, deyirdilər ki, belə bir həbbi hissə yoxdur. Hətta oktyabrın 18-19-da Hoçazda 4-5 şəhidimiz oldu, onları qoymurdular şəhidlər xiyabanında dəfn edək. Adil Əliyev adlı müavinim var idi, indi Slavyan Universitetində işləyir. O vaxt getdi Müdafiə Nazirliyinə, orda tanışı varıydı, xahiş etdi, şəhidlərimizi Xiyabanda dəfn etdik. Biz Ərikliyə çatandan sonra komandir Tahir Süleymanovun əmri ilə 4-ü zabit olmaqla 7 nəfər Pircahan kəndinə kəşfiyyata getdik. Baxmayaraq ki, mənim qərargah rəisi olaraq bu cür əməliyyatlarda iştirakım qanunla qadağan idi. Onu da deyim ki, bizim Şamkənddə bir tağımımız var idi. Gecə yola çıxdıq. Ərazini çox yaxşı tanıyırdım. Ancaq gecələr yol gedirdik. 3 gün yol getdik. Ərikli, Böyük Seyidlər kəndlərində olduq.
- Bu kəndlərdə erməni yoxuydu?
- Bu kəndlərin heç birində erməni yoxuydu. Ermənilərin müəyyən yerlərdə postları var idi.Məsələn, Böyük Seyidlər kəndinin üst tərəfində - Picahanda. Əsasən yollardaydı postlar. Tıgikdə postları varıydı. Böyük Seyidlərə girmədik, üst tərəfi ilə Pircahan çayıyla Hoçaz çayının birləşdiyi yerə - Qızıl ev deyilən yerə getdik. Buradan Laçın şəhəri görünürdü. Həmin əraziyə çatıb 4 saat müşahidə etdik, ətrafda heç bir canlı qüvvə yoxuydu. 4-cü saatın tamamında Hoçazın üst tərəfində dağın yamacıyla irəliləyən atlı gördük. Atın üstündə yük varıydı. At yarım saatdan sonra yüksüz qayıtdı. Artıq bildik ki, orda ermənilərin gizli postu var. Məqsədimiz Laçına girib vəziyyəti müəyyənləşdirmək idi. Laçın tərəfə qalxanda bizim olduğumuz yeri arxa tərəfdən qradla vurmağa başladılar. Bizim 713 saylı hərbi hissə idi. Ərazini binoklla müşahidə ediblər, elə biliblər erməniyik. Ərazidə təxminən 4-5 saat gizləndik. Ermənilər xəbər tutmuşdu deyə daha irəli getmək olmazdı. Qayıdanda yolumuz qəbiristanlıqlarımızdan düşdü, ermənilər qəbirlərimizin başdaşılarını da güllələmişdilər. Yollarda qabağımıza maşa, oxlov, kabab şişləri çıxırdı. Bu əşyalar atla-eşşəklə qarətə gələn ermənilərdən tökülüb qalmışdı. Böyük Seyidlərə çatdıq. Evlərin əksəriyyəti yanmışdı. Həyətdə arı yeşikləri varıydı, bal aşıb-daşırdı. Bülündüzdə, Ayıbabada ermənilər varıydı, amma Sarıbabada yoxuydu. Sentyabr ayının 10-da Korpus komandiri Surət Hüseynovdan əmr aldıq. Əmrdə Sarıbabanı, Qoruqdağı almağımız göstərilirdi. O yerlər strateji yüksəkliklər idi, biz tərəfində erməni varıydı. Əmrdə göstərilirdi ki, ayın 11-i biz oranı tutmalıyıq, 13-ü korpus hücum edim Laçın kolidorunu bağlamalıdı.
- Deməli, artıq Laçının azad olunmağı üçün hücum hazırlanmışdı?
- Bəli. O vaxtadək xırda döyüşlər baş verirdi. Ancaq bu hücum genişmiqyaslı idi. Güclü yağış yağırdı. Tahir Süleymanov bölük komandiri Xıdırov Sabiri çağırdı, məsləhətləşmək lazım idi. Çünki əmrdə göstərilən kimi hərəkət etsəydik yüzlərlə itki verə bilərdik. Orada danışaraq belə razılığa gəldik ki, Ərdəşəvilin böyrü ilə düşürük aşağı, bir qısmimiz Qozlu tərəfdən Sarıbaba istiqamətində hərəkət edir, ermənilər qalır geridə. Biz təcili yüksəkliklərdə mövqelərimizi qururuq. Geridən gələn qüvvələrimiz hücuma keçəndə biz də gizli mövqelərimizdən onlara dəstək veririk. Plan razılaşdırıldı. Tahir Süleymanov tapşırıq verdi, Xıdırov Sabirın bölüyünü "plaş-palatka”larla, ratsiyayla, ərzaq və silah-sursatla tam təchiz elədilər. Tapşırıq verildi, gecəykən bölük Sarıbabaya qalxır, torpağı qazırlar, "plaş-palatka”ları üzərlərinə örtüb 3 gün ərzində gizlənməlidirlər. 3 gündən sonra qüvvə gələcək, hücuma keçiləndə bölük gizləndiyi yerdən çıxaraq Sarıbaba yüksəkliyindən hücuma girməlidirlər. Bölük Ərdəşəvildən yola düşdü. Dəhşətli yağış yağırdı. Təxminən 3 saatdan sonra ratsiyayla xəbər verdilər ki, bölük artıq müəyyənləşdirilmiş ərazidə mövqe tutub. Səhər açıldı. Baxdıq ki, Sarıbaba dağına qar yağıb. Gecə Xıdırov Sabir digər tağımıyla yenidən Sarıbabaya qalxdı. Qüvvələrimiz orada çox gözəl mövqe tutmuşdu. Nə qədər diqqətlə baxsaq da, orada canlı qüvvə olduğunu sezmək mümkün olmurdu. O vaxt korpusun əməliyyat üzrə komandiri Talıb Məmmədov yanımıza gəldi. Dedi ki, bəs sizə əmr verilib, siz Sarıbabanı almalıydınız. Aldığım məlumata görə, burada bir dənə də olsun güllə atılmayıb. Mən kapitan idim, o da mayoruydu, zarafatla dedim ki, sizə güllə atılmağı lazımdı, yoxsa Sarıbabanın alınmağı? Dedi necə bəyəm? Dedim Sarıbabanı almışıq. İnanmadı. Xəritəni açıb Sarıbabanı göstərdim. Dedi ki, ratsiyayla deyin oradakı əsgərlərdən biri işarə versin. Dedik, Sarıbabadan qırmızı parça yellədilər. Talıb Məmmədov da binoklla baxırdı. Korpusa məruzə elədi. Korpus komandanlığı gəldi, özləri ilə səyyar tualet də gətirmişdilər. 123 saylı hərbi hissə, Mudrak, A. Qənizadə də gəldi. Komandanlıq aşağıda əməliyyat hazırlayarkən bizim Sarıbabadakı əsgərlərimiz bir neçə mülki erməni görür. 3-4 əsgərimiz deyir ki, gedək o erməniləri tutub gətirək, gedirlər ikisini tuturlar, ikisini yaralı götürürlər. Orada atışma düşür. Ermənilər artıq duyuq düşür. BMP-ləri Zarıslı-Şuşa istiqamətinə qaçır. Hücum olmadı. Ə. Qənizadəylə Mudrak Qozlu istiqamətinə getdi. İki-üç gündən sonra 123 saylı hərbi hissənin komandiri Yura Süleymanov dedi ki, mənim başım ağrıyır, gedirəm Mingəçevirə. Yura Süleymanov çıxıb getdi. Sarıbaba yüksəkliyi bizdəydi, oradan baxanda Laçın, Turşsu, Şuşa ovcunun içi kimi görünürdü. Hətta Zəngilan da görünürdü. Mudrak bizdən xəbərsiz durub gələr Bakıya. Müdafiə nazirliyinə gedib deyər ki, Sarıbabanı almışam.
- Əməliyyatda iştirak etməyə-etməyə?
- Bəli. Mən bunu sonra onun özünə deyəndə dedi ki, bəs sizin alay ləğv olunub. Bizim bütün nailiyyətlər başqalarının adına yazılırdı.
- Mudrakın milliyyəti nə idi?
- Anası azərbaycanlıydı, atası Bakı rusu idi.
- Deyilənlərə görə bizim ordu o zaman Şuşanın 2 kilometrliyinədək irəliləyib.
- Yalan sözdür. Yüksəklikdən binoklla baxırdılar, əksəriyyəti də ərazini tanımayan zabitlərdi. Bakıya deyirdilər Şuşanı görürük. Bakıda da elə bilirdilər Şuşanın yanındayıq. Qənizadə ilə Mudrak belə şeyləri o vaxt çox edirdilər.
- Necə?
- "Mən soldayam, mən sağdayam, mən atıram… " Nə bilim, bu cür düzgün olmayan məlumatlarla. Sentyabr ayının 30-da alayımızın komandiri Tahir Süleymanovla Sarıbabaya qalxmışdıq. Oradan binoklla baxanda gördüm ki, Yığın körpüsünün yanında bir erməni BMP-si, 4-5 dənə də erməni əsgəri samovar qalayıb, çay içirlər. O zaman bizim Müdafiə Nazirliyinin artilleriyası da gəlmişdi. Komandirləri milliyyətcə xaxol olan Niçvinenko adlı savadlı, Azərbaycanı çox sevən zabit idi. Müşahidə edərkən gördüm ki, erməni tərəfdən daha 3 "Zil” maşını BMP-nin yanına gəlir.
- Niçvinenko da postda idi?
- Xeyr, Müdafiə Nazirliyindən gələn adamlar korpusun nümayəndələriylə aşağıdaydılar. Postlarda ancaq bizim alay keşik çəkirdi. Şəlvə çayının sol cinahını ancaq biz qoruyurduq.
- Bəs Laçın polis taboru hardaydı?
- Laçın polis Taboru Mişni-Pircahan-Hoçaz istiqamətindəydi.
- Həmin vaxt 811-ci alayın şəxsi heyəti nə qədəriydi?
- Biz Ərikliyə gələndə 242 nəfəriydik. Sonra alaya gələnlər artmağa başladı. 400 nəfər olduq. Sonra 123 saylı hərbi hissə yavaş-yavaş qaçmağa başladı, müəyyən qədəri bizim alaya keçdi. Daxili qoşunlar da o zaman əraziyə gəlmişdi, onlar da qaçdı, bəziləri bizim alaya keçdi. Təxminən 700 nəfər qədər şəxsi heyət oldu.
- 123-cü hərbi hissə necə oldu ki qaçdı?
- Onları Ağdərəyə göndərdilər. Bir batalyonları qaldı. Sonra tağıma qədər endilər. Hətta biz o vaxt post qurmuşduq ki, əsgərlər geri qaçmasın. Elələri varydı ki, qaçanda yolda azırdılar, canavarlara yem olurdular. Sabahısı gedib sür-sümüklərini tapırdıq.
- Siz Sarıbabada erməniləri görüb ratsiyayla Niçvinenkoya dediniz, sonra nə oldu?
- Mən Niçvinenkoya düşmən qüvvəsinin olduğunu dedim. Ərazinin koordinatlarını verdim. Niçvinenko 1 qrad, 4-5 topla ərazini vurdu. Düşmənin sonda gələn texnikası dönüb qaça bildi. Qalanları məhv edildi. Sentyabrın 30-da yeni əmr aldıq. Əmrdə Bülüldüzlə Tığik-2-ni almağımız göstərilirdi.
- Demək Sarıbabadan sonra ikinci əməliyyata gedirdiz?
- Bəli. Əmrdə maşın yolu və çay arasıyla göstərilən məntəqələrə getməliydik. Bizim sol cinahımızda Mudrakla, Qənizadə getməliydi. Bir haşıyə çıxım, sentyabrın 30-da Sarıbabadan düşəndən sonra düşmən texnikasının və canlı qüvvəsinin vurulması barədə raport yazdım. Səhərisi məni briqadanın qərargahına çağırdılar. Mudrak da orada idi. Mənə dedilər dünən nə baş verib məruzə elə. Məruzə etdim. Mudraka dedilər utanırsan? Başını aşağı saldı. Orda bildim ki, biz Sarıbabanın arxasındakı düşmənləri artileriyayla məhv edəndə Mudrakın kəşfiyatçısı bunu görüb, gəlib Mudraka deyib. Mudrak da qərargaha məruzə edib ki, körpünü vurduq, düşmən qüvvəsini məhv etdik. Qərargahdan soruşurlar nə vaxt, Mudrak da deyir ki, elə indi. Qərargahdan deyirlər ki, axı bunu 811-ci alayın qərargah rəisi dünən məruzə edib. Sonra Mudrak mənə dedi ki, yaxşı deyildi, gərək deməyəydin. Orada bildim ki, Mudrak buna görə Surət Hüseynovdan 1 milyona qədər pul alıb. Biz o vaxt mükafata qaçmırdıq, bizim əsas məqsədimiz torpağımızı azad etmək idi.
- 2-ci əmri həyata keçirə bildiniz?
- Bəli. Biz o vaxt Tığikin yuxarısına qədər getdik. Bülüldüzə texnikalar göndərdik. Tığikin arxa tərəfini görürdük. Ermənilər 3 çadır qurmuşdular. Bunlar rezerv qüvvələr idi. Məruzə etdik. Düşmən artıq hədəfdə idi. Hücum əmrini gözləyirdik. Əmr verildi, düşmənin çadırlarını mənim olduğum dəstə vurduq. Erməni BMP-ləri hərəkətə keçəndə Tahir Süleymanovun olduğu dəstə onları vurdu. Ermənilərin ikinci BMP-si başladı bizə tərəf atəş açmağa. Orda müəyyənləşdirdik ki, kəşfiyyatımız dəqiq müşahidə apara bilməyib. Burada xeyli sayda ermənilərin gizli postları varıymış. O postlar da bizə atəş açmağa başladı. Başımıza güllələr yağış kimi yağırdı, sürünə-sürünə geri çəkildik. 5 yaralımız varıydı. Daha irəli gedə bilməzdik. Qüvvələr qeyri -bərabəriydi. Ermənilərin əlavə gizli qüvvələri ortaya çıxmışdı. Geri çəkildik. Oktyabrın ikisində yenə həmin üsulla hücum etdik. Çünki düşmən bizim bu dəfə başqa yerdən gələcəyimizi gözləyirdi. Bu hərbin qaydasıdır. Ayın 3-də artıq ermənilər hücumumuza davam gətirə bilmədi, özlərini qayadan atanlar oldu. Tankları aşdı, BDM-lərini vurduq yoldan çıxdı. Silahlarını atıb qaçırdılar. Bir günə gedib çıxdıq 1-ci Tığikə. Burdan o tərəfə başladı vurulmağa.
- 1-ci Tığiklə Laçın şəhərinin arası nə qədərdir?
- Təxminən 11-13 kilometr. Zerti kəndini də azad etmişdik. Zertinin o tərəfindən erməni BMP-si bizim olduğumuz nöqtələri vurmağa başlamışdı. Xıdırov Sabir bölüyüylə Laçının üst tərəfindəki qəbiristanlığa kimi getmişdi. Ermənilər o vaxt ratsiyayla bizə yalvarırdılar ki, qeyrətiniz olsun, bezmişik, gəlin buraları alın çıxıb evimizə gedək. Bizə o vaxt məlumat gəldi ki, Rauf Məmmədov adlı tağım komandirimiz Qənizadənin komandiri olduğu Xüsusi Təyinatlı Reyd Dəstəsinin qərargah rəisini güllələmək istəyir. Demək, onlar Laçın kəndlərindən mis, alüminiumları kamaz maşınlarına doldurub aparıb satırmışlar. Qənizadənin qərargah rəisini əsgərlərimizin əllərindən alıb boşladıq. Ərdəşəvilə- 701 saylı briqadanın komandiri Zaur Rzayevə məlumat verdik ki, bəs tapşırılan mövqeləri azad etmişik. Zaur Rzayev dedi ki, orada dayanın. Təcili yanıma qərargaha müşavirəyə gəlin. Mən qayıtdım. Bütün komandirlər qərargahdaydı. Laçın polisinin rəisi Akif Səlimov da ordaydı. Biz içəri girən kimi bizi qucaqladılar, dedilər siz əsl qəhramansınız…
- Kimlər qucaqladı?
- Hamısı. Zaur Rzayev, Talıb Məmmədov… Bizi tərifləməyə başladılar. Biz az söhbət edəndən sonra Zaur Rzayev Tahir Süleymanovla mənə işarə edib başqa otağa çağırdı. Keçdik başqa otağa. Zaur Rzayev mənə dedi ki, xəritəni çıxart. Xəritəni çıxartdım. Dedi əmr hara yazılıb? Dedim Birinci Tığikə. Dedi bə nəyə getmisiniz ə Laçına? Qeyrətli çıxmısınız? Dedik ki, başa düşmədik, bu nə deməkdi? Yumşaldı, qayıtdı ki, yox mən bilirəm, siz getmək istəyirsiniz. Ancaq Prezident deyir ki, Laçını almaq olmaz, bu genosiddi, dünya üstümüzə gələr. Laçın sülh yolu ilə alınmalıdı.
- Əbülfəz Elçibəy?
- Bəli. Mən bunları 1994-cü ilin dekabrında məhkəmədə dedim. Zaur Rzayevi məhkəməyə çağırdılar. Zaur Rzayev məhkəmədə mənə dedi ki, çıxışını, epizodu təkrar elə. Epizodu danışdım. Məhkəmə Zaur Rzayevə dedi ki, düz deyirlər? O da dedi ki, düz deyirlər, bunlar Laçını alırdılar. Korpus komandirinə məruzə etdim. Dedim ki, Laçınlılar Laçını alır. O da mənə dedi ki, onları dayandır, təcili vertolyotla gəl yanıma. Getdim Gəncəyə, Surət Hüseynov mənə dedi ki, əgər Laçın alınsa Elçıbəy hakimiyyətdə qalacaq, biz hakimiyyətə gələ bilməyəcəyik. Laçını qəti almaq olmaz! Zaur Rzayev bu sözləri məhkəmədə dedi. Bu vaxt prokuror Zaur Rzayevi təhqir etməyə başladı ki, sən niyə xalqın Milli Qəhramanını, dövlətin baş nazirini alçaldırsan, ona niyə şər atırsan. Zaur Rzayev qərargahda bizə dedi ki, geri çəkilin. Mən etiraz etdim. Raport yazıb təcili Bakıya gəldim. Müdafiə Nazirliyinə gedib baş verənləri dedim, orada mənə dedilər ki, ailənin sağ qalmasını istəyirsənsə sakit dur. Qayıtdım geriyə. Gəldim ki, bizimkilər hələ də Tığikdədilər. Bilirsiz biz o vaxt 811-ci alay olaraq çox irəli getmişdik. Solumuzda Qənizadənin komandiri olduğu Reyd Dəstəsi bizə dəstək vermədi, irəli getmədilər. Sağ tərəfimizdə 701-ci briqadayla Laçın polisi idi. Qarşılıqlı əlaqəmiz yoxuydu. Biz onların qarşısındakı erməniləri görürdük, amma onlar görmürdülər. Həmin vaxt ermənilərin ratsiyayla danışığını tutmuşduq. Qüvvələrinin olmadığı, duruş gətirə bilmədiklərini deyirdilər.
- Siz Bakıdan alaya qayıtdıqdan sonra nə baş verdi?
- Oktyabrın 10-u getdim Tığikə. Orada Ə.Qənizadə Reyd Dəstəsi ilə Tığikin arxası tərəfə hücum təşkil elədi. Qeyd edim ki, o vaxt reyd dəstəsinin böyük əksəriyyəti vaxtından əvvəl azad edilmiş dustaqlar idi. Dəstəni ermənilər tamamilə məhv elədilər. Qənizadə tulubunu, xəritəsini orada atıb qaçmışdı. Bizim əsgərlər xəritəni gətirib mənə verdilər. Briqadanın qərargahına getdim, Qənizadə də orda idi. Qərargahda Qənizadəyə dedilər ki, sənə kim icazə verib ki, özbaşına hücum təşkil edirsən. Qənizadə Zaur Rzayevə "mən səni saymıram” deyib Bakıya getdi. Qənizadə otaqdan çıxan kimi Zaur Rzayev Rəhim Qazıyevə xüsusi telefonla məruzə etdi ki, Qənizadə mənə tabe olmadı. Əsgərlərini aparıb qırdırdı, əsir götürtdü, indi də Bakıya qaçıb. Xahiş edirəm tədbir görün. Telefonda səs eşidilirdi, Rəhim Qazıyev də dedi ki, gəlsin onu həbs etdirəcəm. Bu söhbət qurtardı. Oktyabrın 26-da mən bütün əmrləri götürüb getdim Müdafiə Nazirliyinə. Dedim ki, bizə bu qədər əmr vermisiniz, alayımızı bərpa edin. Alayı bərpa etdilər. Zabrata gedib Laçın – Kəlbəcər istiqamətinə uçan vertolyota minib geriyə qayıtdım. Briqadaya gədlim ki, Qənizadə polkovnik rütbəsindədir, yanında da 5-6 adam. Mənə əlindəki kağızı uzadıb dedi ki, briqada komandiri təyin olunmuşam. Artıq siz mənə tabesiniz. Həmin gündən etibarən qismən geri çəkildik. Sarıbaba yüksəkliyindəki post bizim alaydan alınıb Ağdaşdan gələn qüvvələrə verildi. 5 gündən sonra ermənilər qarşı tərəfdən, 701-ci briqada da arxadan Sarıbabanı vurmağa başladı. Ağdaşdan gələn əsgərlər birtəhər Sarıbabadan düşüb yanımıza gəldilər. Dedilər bunlar bizi burada qırmaq istəyir, gedirik. Dedim bizə tabe deyilsiz. Çıxıb getdilər. Ermənilər Sarıbaba yüksəkliyini, Tığiki aldılar. Sonra da əmrlə Laçından çıxdıq.
- Əmr nə vaxt verildi?
- 1993-cü ilin mart ayının 30-da. Bütün ərazilərdən çəkildik. Qorçu, Tığik və Laçının digər ərazilərinin hamısını ermənilər işğal etdi.