İblis/Üçüncü pərdə

İblis. Üçüncü pərdə
Müəllif: Hüseyn Cavid

Səhnə ilk pərdədə olduğu kibi ixtiyar şeyxin çardağını – qülbəsini göstərir. Şeyx dışarıda, çardağın altında təsbih çəkərək dalıb getmiş...

Son bahar, öylə, sisli hava...

X a v ə r

(yaralı zabitin alnındakı və qolundakı sarğıyı açar)

Çoq şükür, iştə həp sağaldı yaran,
Baq, nasıl mərhəmətlidir Yaradan.

Y a r a l ı z a b i t

Ah, sağaldıqca artıyor kədərim,
Bəni məhv eyliyor düşüncələrim
Yadə gəldikcə ailəm, yurdum,
Sarsılır istirahətim, uyqum.
Hələ sən, ah sən! Sənin kədərin
Bəndə bir iz bıraqdı xeyli dərin;
Çünki yalnız bənimlə uğraşaraq,
Aqibət düşdün Arifindən uzaq.

X a v ə r

Hiç məraq istəməz, xayır, haşa
Bana sən mane olmadın əsla.
Şu qəza doğdu bir təsadüfdən,
Bəni tale ayırdı Arifdən.
Bu sırada iki türk zabiti gəlir.

İ x t i y a r

Mərhəba!

B i r i n c i z a b i t
Mərhəba, əfəndi baba!

İ k i n c i z a b i t

Qülbənizdə su varmıdır əcəba?

İ x t i y a r

Vardır, əlbəttə, həm də xeyli sərin,
Buyurun, bir qədər də rahət edin.

İçəri girərlər. Ixtiyar su döküb verir. Xavərlə yaralı zabit bir guşəyə sıqılıb durur.

B i r i n c i z a b i t

Pək sıcaq, qalmamış təvan artıq,
Ayrılıb ordudan fəna susadıq.

Alnının tərini silib sudan içər. İxtiyar ikinci zabit için də döküb vermək istər.

İk i n c i z a b i t

Dur, babam, dur, aman, rica edərim.

(kəndisi döküb içər)

B i r i n c i z a b i t

(yaralı zabiti süzərək)

Bana baq, ixtiyar, şu zabit kim?

İ x t i y a r

Bir əsir, iştə ordudan aralı.

X a v ə r

Kimsəsiz bir zavallıdır, yaralı.

İk i n c i z a b i t

Bir lehistanlıdır bu, ya bir rus.

B i r i n c i z a b i t

Kim bilir, bəlkə, bəlkə bir casus.

Y a r a l ı z a b i t

Əfv edərsin, xayır, nə bir rusum,
Nə lehim bən, nə kirli casusum.
Bir müsəlman, qazanlı bir türküm,
Bəncə bir ya həyat, yaxud ölüm.

B i r i n c i z a b i t

Başqa millətdən olmuş olsaydın,
Yenə mümkündü əfvin... Ah, azğın!
Türk olub türkə atəş etmək için
Yalınız bir cəzayə layiqsin.
O da e’dam...

X a v ə r

(təlaş və həyəcan ilə)

Aman, əfəndim, inan,
O deyil öylə suçlu bir insan.

İ x t i y a r

Xayır, evladım, olmayın əsəbi,
Başqa, pək başqadır onun qəlbi.

Y a r a l ı z a b i t

(acı qəhqəhələrlə)

Nə tuhaf! Ta küçük yaşımdan bən
Millətimçin zəfərlər özlərkən,
Iştə tale! Bənim asılmam için,
Şimdi siz hökm edərsiniz, lakin,
Sizə bən vermək istəməm zəhmət...

(Dərhal cibindən bir tabança çıqarır və kəndi qafasını nişan alır.)

X a v ə r

Ah, aman!..

İ k i n c i z a b i t

(onun biləyini yaqalar)

Dur, təlaşə yoq hacət.

İ x t i y a r

Ah, çılğın, bütün cihan çılğın!
Bu günün arqasında yoqmu yarın?

Bu sırada bir qara ə r ə b z a b i t i gəlir, məmnun və laübali qəhqəhələrlə gülməyə
başlar.

B i r i n c i z a b i t

Nə imiş arqadaş, nə var, nə xəbər?
Varmıdır yoqsa başqa fəthü zəfər?

Ə r ə b z a b i t i

(daha çılğınca qəhqəhələrlə)

Bitdi artıq bütün səfərbərlik,
Bitdi həp qəhrəmanlıq, əskərlik.
İştə rahət zamanı gəldi bizə,
Dönüyor ordu kəndi ölkəmizə.

B i r i n c i z a b i t

Niçin, anlat, niçin bu?

(ətrafa)

Ah, canavar!

Ə r ə b z a b i t i

Açıvermiş hüdudu bolqarlar,
Kevkəbi-tale, eyləmiş də üful,
İngilislərlə dolmuş İstanbul.

(Hər kəsdə təəssür və heyrət).

Y a r a l ı z a b i t

Sus yetər, ah, xain alçaq, sus!

Ə r ə b z a b i t i

(istehzalı və məmnun qəhqəhə ilə)

Sanki bən susdum, öylədir əfsus.

B i r i n c i z a b i t

Bu hərif iştə daima bayquş.

İ k i n c i z a b i t

Zənn edərsəm, o həm də pək sərxoş...

Y a r a l ı z a b i t

(sinirli və qızğın)

Ah, ərəb, cismi, ruhu, qəlbi ərəb,
Həm də məmnun... nədir bu halə səbəb?

(acı qəhqəhədən sonra)

Ya! O sərxoşmu? Yoq, inanma, xayır.
İştə!

Dərhal qəlbgahindən nişan alır, tabança açılır.

Ə r ə b z a b i t i

Ah!

(Deyə sol əli ilə yarasını tutar, sağ əlilə cibindən tabançayı çıqarıb
qarşı qoymaq istərsə də müvəffəq olamaz. Silahı hiddətlə bir tərəfə
atar və iztirablar içində tərki-həyat edər)

Y a r a l ı z a b i t

İştə baq, nasıl ayılır?

Bu sırada dışarıdan İblisin məmnun və sürəkli qəhqəhələri eşidilir.

İ x t i y a r

Sən nə yapdın, nədir bu hal, oğlum!

Y a r a l ı z a b i t

Sadə, bir bayquş ağzı susdurdum.

(zabitlərə)

Bir qüsur iştə, bulsanız haqsız,
Bəni e’dama şimdi haqlısınız.

(Əlindəki silahı təqdim edər)

B i r i n c i z a b i t

(silahı rədd ilə)

Bu xəbərdən sevinci çoqdu onun,
Ona layiqdi müжdə bir qurşun.

İ k i n c i z a b i t

(istehzalı təbəssümlə)

Pək yorulmuşdu hərbdən, əlbət,
Etmək istərdi bir qədər rahət.

Y a r a l ı z a b i t

Daha durmaq xəta, həmən gedəlim,
Bu xəbər düz də olsa fərz edəlim,
Bir mücahid dönərmi əzmindən?
Ah, bən şimdi ölmək istərkən
Yaşamaq istərim də bir müddət...

B i r i n c i z a b i t

Biz yaşarsaq, əvət yaşar millət.
Bu halda dışarıdan aşağıdakı marş eşidilir.

M a r ş

Türk oğlu sözündən dönməz,
Məhv olur da sürüklənməz.
Həp yüksəlmək dilər, enməz,
Çarpışır yaşar.
Yurdumuzun arslanları,
İzlər durur düşmanları,
Fırtınalı dənizvarı
Hər coşub daşar.
Əngin fəza çardağımız
Al şəfəqlər bayrağımız,
Qorqu bilməz oymağımız,
Haq için qoşar.

İ k i n c i z a b i t

(marşı dinlədikdən sonra hər ikisinin qolundan tutar)

Gedəlim, yoq gecikmənin səməri.

Y a r a l ı z a b i t

Gedəlim, haqqa doğru, arş iləri!

Gedərlər.

İ x t i y a r

(yoldan keçən bir nəfərə cənazəyi göstərir)

Oğlum, bana yardım eylə bir an.

X a v ə r
(mərhəmətli və mütəəssir)

Bir hiçlə zavallı oldu qurban.

İ x t i y a r

Yoq kimsədə mərhəmətlə vicdan,

İnsanlığı həp unutdu insan.

(cənazəyi qaldırıb götürürlər)

X a v ə r

(yalnız)

İblisə uyub da əhli-aləm,
Həp yer yüzü qanlı, cümlə sərsəm...

İ b l i s

(bir guşədə ağsaqal abid qiyafətində görünür, yarımqəhqəhə ilə)

İnsandakı nəfsi-şumə daim
İblis olur, ancaq olsa hakim.

Bu sırada V a s i f l ə R ə ’ n a təlaş içində gəlirlər.

R ə’ n a

Allah için eyləyin inayət,
İzlər bizi bir yığın fəlakət.

V a s i f

(e’tinasız)

Yoq qorquya ehtiyac...

R ə’ n a

Aman dur!

Tərk et də inadı, olma məğrur,
Baq, arqadaşın çocuqluğundan
Bir qurşuna oldu şimdi qurban.

V a s i f

Hər dürlü qəzayə razıyım bən,
Qorqmam fəqət öylə bir dənidən.

X a v ə r

Kimdir əcəba o xain, alçaq?

R ə’ n a

Xavər, onu sorma, yer ver ancaq.

X a v ə r

Aldınsa da Arifi əlimdən,
Hər yardıma iştə hazırım bən.

(Qülbəyə daxil olurlar. Xavər onları daha içəri keçirmək istər)

İ b l i s

(bıraqmaz)

Dur, getmə, saqın, o dürlü yerlər,
Həp şübhəyi cəlbü də’vət eylər.

(qülbədəki həsiri bir tərəfə çəkər, ufaq bir qapıyı qaldırıb da Rə’nayə)

Gir, haydı qızım, şu yerdə saqlan!

(Rə’na aşağı enər. İblis qapağı endirib təkrar üzərini həsirlə örtər, Vasifin qolundan dutub ormanı göstərir)

İştə, sana da geniş bir orman!

Bir tərəfə çəkilirlər. Qayb olduqları kibi A r i f fəssiz olaraq gəlir, Xavər ona doğru qoşar, yaqlaşdığı sırada birdən-birə küskün və şaşqın bir tevr ilə ürküb geri çəkilir.

A r i f

Xavər, bana baq, zavallı Xavər!
Bir söylə, nədir bu hali-müztər?
Ağuşuma qoşmaq istiyorkən
Ürkdün nə için şu sərsəridən?

X a v ə r

Qoşdum sana sevdiyimdən, amma
Baqdım ki, sevilməyənlər əsla,
Layiq deyil olmağa həmağuş,
Ürkdüm də, çəkildim iştə mədhuş.

A r i f

Artıq yetişir bu sərzənişlər,
Əfv eylə, qüsurə baqma, Xavər!

X a v ə r

Xavər sana etsə də pərəstiş,
Heyhat, dönərmi bir də keçmiş?!
Oldun sənələrcə həp ənisim,
Bəsləndi səninlə fikrü hissim.
Kölgən kibi həp peşincə qoşdum,
Eşqinlə qanatlanıb da uçdum.
Lakin bəni bir nigahə satdın,
Birdən-birə həp unutdun, atdın.
Arif! Niyə susdun, ah, böylə,
Bir söylə, düşünmə, söylə, söylə!

A r i f

Susmaq, o da başqa dürlü fəryad
Həp bənliyim oldu sanki bərbad.

X a v ə r

Bən hiç, o zavallı ixtiyarı,
Bir ləhzə düşünmədin də barı.

A r i f

Dur, qəlbimi bir də yaqma artıq,
Arif fəqət intiharə layiq...
Bəndən babana səlam edərsin,
“Gəlmişdi də şimdi getdi”, dersin.

(gedəcək olur)

X a v ə r

Lakin yenə hanki bir diyarə?

A r i f

Bir hiçliyə doğru, bir məzarə.

X a v ə r

(bir az yaqlaşır)

Hiçliksə məramın iştə, Xavər!
Qülbəm dəxi bir məzarə bənzər.
Yoq, getmə, babam gəlir bu saət,
Dur bir verəyim xəbər...

(gedər)

A r i f

Nə hacət!
Bən yerlərə keçmək istiyorkən,
Bilməm ki, nə bəkliyor o bəndən.

(cibindən yarıdolu bir raqı şişəsi çıqarır)

Of! Qəmlərimə təsəlli ol sən,
Hər dərdi unutmaq istərim bən.

Son damlasına qədər içib şişəyi bir tərəfə atar. Ətrafı süzdükdə gözünə ilişən tabançayı yerdən alır, qurşunlarına diqqət edər. Bu halları kənardan seyr edən İblis isə məmnun və istehzalı qəhqəhələrlə gülər. Arif dalğın və sinirli bir tevrlə kəndi alnını nişan edər, yaqlaşmaqda olan İblisi görüncə şaşırıb durur.

İ b l i s

Yahu! Bana baq, nədir bu halət?
Parlar kibi gözlərində dəhşət.
Dur, səndə var iştə saqlı bir hal,
Həm zənn edərim məraqlı bir hal.
Aşiqmisin, oğlum, aç da söylə,
Əlbət bulunur da bir vəsilə.

(kəndinə işarətlə)

Bir çarə arar şu piri-hikmət,
Var bəndə, əvət, böyük kəramət.

A r i f

Hiç sorma, başımda macəra çoq,
Dərdim, kədərim böyük, duyan yoq.
Bir afətə, bir nigarə uydum,
Bir qəmzəli işvəkarə uydum,
Əfsus, o bənimlə könlü birkən
Bir ləhzədə aldılar əlimdən.

İ b l i s

Lakin nə tuhaf, o nazlı afət
Etmiş sana iltica bu saət.

A r i f

Ey mürşidi-pir, inayət eylə,
Əylənmə bənimlə sən də böylə.
Bən çəkdiyim iztirabü möhnət
Yetməzmi, bu sözlərə nə hacət!
Heyhat, o mələk, o şe’ri-pərran
Mümkünmü ənisim olsun əl’an?!

İ b l i s

Bir yanda durub da bəklə, dərhal
Parlar sana da pəriyyi-amal.

(qülbəyə daxil olur, həsiri bir tərəfə atar)

A r i f

(bir guşədə bəklər)

Görsəm onu bir də, bir də görsəm...

İ b l i s

Dur, söyləmə!..

(qapağı açar, başını qaldıran Rə’nayə)

Ah, nuri-didəm!
Halın nə qədər də qəmli, küskün,
Bir şey yemək istəməzmi könlün?

R ə’ n a

Lütfən azacıq su ver...

İ b l i s

(boş dəstiyi alır)

Pək ə’la,
Yoq dəstidə hiç su, yoqmuş əsla.
Saqlan, yenə haydı, görməsinlər,
Saqla, baqalım, nə oldu Xavər.

Qapağı endirir və üzərini həsirlə örtər, qülbədən çıqarlar.

A r i f

(İblisin ayaqlarına qapanır, son dərəcə həyəcanlı)

Bir Xızrmı, ya mələkmisin sən?
Yalnız bunu bilmək istərim bən.

İ b l i s

Hiç sorma, o sirri şimdi sorma!
Gəl, gəl bəri, pək yaqında durma.

Arif mütərəddid adımlarla bir qadar çəkilir. İblisin uzaqlaşdığını görüncə təkrar içəri girər, həsiri qaldırır, bu sırada Xavər gəlir.

A r i f

(səndələyərək)

Gəldinmi?

X a v ə r

Əvət...

A r i f

(sərxoşca və istehzalı qəhqəhə ilə)

Nə xoş təsadüf?

X a v ə r

Arif! Nə ararsın orda, Arif?!

A r i f

Saqlanmada burda bir mücevhər,
Könlüm onu şimdi bulmaq istər.

X a v ə r

Hər söylədiyin birər müəmma...
Yoq orda bir öylə şey, yoq əsla.

A r i f

Var, var o məzar içində bir hur,
Zülmətdə yaşar o nəcmi-pürnur,
Qumral saçı sanki şe’ri-mənsur
İnsan oluyor görüncə məshur.

X a v ə r

Arif! Nə çabuq dəyişdi halın?
Bilməm ki, nədir sənin xəyalın?

(bodrum qapısının üzərinə çıqaraq mane olmaq istər)

A r i f

(sərxoşca bir qabalıqla itər)

Çıq get, yetişir!..

X a v ə r

(sinirli)

Xayır, bu evdən
Sən getməlisin fəqət, deyil bən.

(təbdili-tevr ilə)

Yoq, getmə, əvət qal, ah, lakin,
Lakin onu həp unut!..

A r i f

(sərxoşca qəhqəhə ilə)

Namümkün!

X a v ə r

Yoq, yoq, onu hiç bıraqmam əsla.

A r i f

Sən əski inadın üzrə hala!

X a v ə r
Bir kərrə düşün də, ah, qəddar!

A r i f

(şiddətlə bağırır)

Dəf’ ol, daha etmə fəzlə israr.

X a v ə r

Sərxoşmu, nəsin? Gəl, iştə əvvəl!
Məhv et bəni, olmayım da əngəl.

A r i f

(son dərəcə hiddət və nifrətlə itər)

Dəf’ ol dedim... 67

X a v ə r

Ah, ədəbsiz, alçaq!

A r i f

(vəhşi bir hücumla boğazından yaqalayıb boğar, İblisdə alçaq və məmnun bir qəhqəhə...)

Al!.. Iştə... budur cavabın ancaq...

Xavər iztirab və dəhşətlər içində əbədi bir şükutə varır. Arif üzərini həsirlə örtər, ufaq bir düşüncə və tərəddüddən sonra bodrumun qapağını açar.

R ə’ n a

(heyrətlə başını qaldırır)

Sənmisin, Arif?!

A r i f

(onun əlindən dutub çıqarır)

Çabuq ol, durma gəl.

R ə’ n a

(arqası cənazəyə olaraq)

Nerdə idin?

A r i f

(səbirsiz)

Gəl, gedəlim, sorma, gəl!
Gəl, çabuq ol, gərçi sən atdın bəni,
Arif unutmaz səni, atmaz səni.
Gəl gedəlim, gəlmədən İbn Yəmin...

R ə’ n a

(bodruma işarətlə)

Gəlsə də zənnimcə bu yer pək əmin...

A r i f

Burda durulmaz, çəkilib qaçmalı,
Qaçmalı, vəhşətdən uzaqlaşmalı...
Hər ikisi təlaş və iztirab ilə uzaqlaşıb görünməz olur.

İ b l i s

(sürəkli və şiddətli qəhqəhələrlə)

Qaçmalı, əlbəttə, uzaqlaşmalı,
Başqa cinayətlərə yaqlaşmalı.

(qəhqəhə)

Siz nə qadar bəndən uzaqlaşsanız,
Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız,
Qarşılaşıb birləşiriz daima,
Ayrı deyil, çünki biriz daima.

(İçəri girər, qapağı endirib üzərini həsirlə örtər).

İ b n Y ə m i n

(Qara çavuşla bərabər gəlir, alnının tərini silər. Kəndinə işarət edərək qəhqəhə ilə)

Bir qocaman orduyu iğfal edən
Aciz imiş sanki küçük hiylədən.

(istehzalı qəhqəhə)

Həbs edəcəkmiş bəni üç sərsəri!..

(qızğın)

Dur bulayım bir şu ədəbsizləri,
Anlatırım onlara cür’ət nədir,

(cibindən beş-on altın çıqarıb oynataraq)

Saçdığım altındakı qüvvət nədir.

(dışarı çıqmaqda olan İblisə)

Ey! Bana baq, nerdə bizim ixtiyar?

İ b l i s

Şimdi gəlir, yoqsa bir əmrinmi var?

İ b n Y ə m i n

Durma, həmən bul, ona var çoq sözüm.

(qülbəyə girər, Xavərin cənazəsini görüncə)

Ah, o nə? Yanlış görüyormu gözüm!?

(İblisi yaqalayıb əlindəki silah ilə təhdid edər)

Var şu cinayətdə yəqin bir səbəb,
Söylə, onun məhvinə kimdir səbəb?

İ b l i s

(kəkələr)

Bilməm, əfəndim, xayır, əfsus, əvət...

(təbdili-tevr ilə)

Həp şu dəni vəhşətə bais fəqət...

(Sükut və tərəddüd)

İ b n Y ə m i n

Kim əcəba, kimdir o xain, rəzil?

İ b l i s

İşvəli Rə’nayə uyan bir səfil.

İ b n Y ə m i n

Nerdədir onlar?

İ b l i s

Savuşub getdilər,
Şimdi, əvət şimdi fərar etdilər.

İ b n Y ə m i n

İştə bu dəhşətli xəbər pək fəna...

(düşünür)

İ x t i y a r

(gəlir, Xavərin cənazəsini görüncə)

Ah, o nə, eyvah, nə olmuş ona?

(Mə’yus və şaşqın baqışlarla cənazəyə yaqlaşır, qollarını köksündə çapraz edər, titrək və acı bir fəryad ilə)

Söylə, aman söylə, mələk Xavərim!
Kim?.. Sana kim qıydı, aman, söylə, kim?

(qucaqlayıb öpər)

Döndü qaranlıq gecəyə gündüzüm,
Uf, daha fərq etmiyor əsla gözüm.

(təbdili-tevr ilə)

Tərk edərək biz bütün insanları,
Məskən edindik fəqət ormanları;
Görmiyəlim ta mədəni vəhşəti,
Zülmü, cinayətləri, süfliyyəti,
Qaçdığımız qəhrü fəlakət izi
Buldu, əvət, buldu nihayət, bizi.

(sinirli və çılğın)

Ah, köpürdükcə şu xain bəşər,
Yer yüzü daim qusacaq zülmü şər.
Məzbəhə dönmüş də bütün kainat,
Qeyri çəkilməz şu müləvvəs həyat.

(ətrafındakılara qızğın)

Ya siz!? Ey insanlığı təhqir edən
Duyğusu, vicdanı sönüklər!.. Həmən
Dəf’ olun, artıq bana rahət verin!

(göyə doğru)

Nerdə?.. Fəqət Tanrıyı bir göstərin!
Ah, ona var söylənəcək sözlərim...

(cənazəyə acı fəryad ilə)

Yavrum! Aman, nazlı, mələk Xavərim...

Qülbədəkilər pərişan və mütəəssir adımlarla çıqarlar. Ixtiyar şiddətlə ağlar və Xavərin dağınıq saçlarını qoqlayıb da titrək əllərilə oqşar, sönmüş gözlərini öpər, hərəkətsiz başını qolları arasına alır. Çılğınca baqışlarla göyə doğru baqmaqda dəvam edər. Eyni zamanda pərdə ağır-ağır enməyə başlar.

Pərdə