Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani

Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani
Müəllif: Firudin bəy Köçərli

Molla Məhəmməd Bağdadi "Füzuli" təxəllüs→

Şirvan vilayətinin xaki-pakı pərvəriş verib yetirdiyi şüərayi-üzamdan ən məşhuru və müqtədiri İbrahim ibn Əlliyün-nəccar həkim Xaqanidir. Xaqaninin əvvəlcə təxəllüsü "Həqayiqi" imiş, amma sonra Xaqani-kəbirdən "Xaqani" ləqəbini götürmüşdür. Xaqani Azərbaycan torpağında ərseyi-dünyaya gəldiyinə görə, ol cənabı biz öz şüəramız silkinə daxil elədik. Həkim Xaqani, qövli-məşhura görə, Şirvan şahlarından Şah Sultan Xəlil Xaqanın əsrində zindəganlıq edirmiş. "Atəşkədeyi-Azəri"də dəxi həkim Xaqani İbrahim ibn Əliyyün-nəccar Şirvan şahlarından Xaqani-kəbirin və Alp Arslan Səlcuqinin müasiri olmağına şəhadət verilibdir.

Xaqaninin əsli Şamaxının yaxınlığında Məlhəm adlı qəryədəndir ki, bu halda dəxi haman kənd durur və əhalisi türk ilə qarışıq fars dilində danışırlar. Xaqaninin əsli Şirvandan olmağına bu şeri dəxi dəlalət edir:

Mən Hoseyne-əsr, əduyan Yəzido Şemre-mən
Ruzeqarəm comle aşuravo Şirvan Kərbəlast. [1]

[1] Tərcüməsi:
Mən əsrin Hüseyniyəm, düşmənlərim isə Yezidim, Şimirimdirlər,
Günlərim aşura, Şirvan isə mənim üçün Kərbəladır.

Xaqaninin atası Əlinin nəccar olmağına bu şeri şəhadət verir:

Nuh nə bəs elm daşt,
Gər pedəre-mən bodi
Qəntəre bəsti ze elm
Bər səre-tufan u. [2]

[2] Tərcüməsi:
Nuhun o qədər də elmi yox idi,
Əgər mənim atam onun yerində olsaydı,
Onun tufanının üstündə
Elm ilə körpü bağlardı.

Həkim Xaqani, məşhur qövlə görə, əyyami-tüfuliyyətdən zəkavət, ağıl və dirayət sahibi olduğunu öz felü qövlü ilə izhar edirmiş və özünün də bir kəsdən və bir şeydən qorxusu yox imiş. Ziyadə cürətli, zirək və hazırcavab bir uşaq imiş. Belə rəvayət olunur ki, bir dəfə balaca İbrahim öz yoldaşları ilə kəndin ətrafında oynamağa məşğul ikən ittifaqən şah öz müqərrəbləri ilə haman yerdən keçib şikara gedirmiş. Uşaqlar şah təntənəsini və üstünün adamlarını gördükdə qorxudan qaçıb dağılıblar. Amma balaca İbrahim güzərgahda rast durub yerindən tərpənməyibdir. Uşağın belə cürətlə yol üstə durmağı şahın diqqətini cəlb edib. Atını ona sarı sürüb ondan soruşubdur ki, sən burada nə qayırırsan? Uşaq cavab veribdir ki, mən burada çör-çöp düşürürəm. Şah soruşubdur ki, çöp--çöpdür, bəs çör nədir? İbrahim cavab veribdir ki, çör--dik duranıdır, çöp--yıxılanı.

Uşağın belə cürətli və hazırcavab olmağı şahın xoşuna gəlib ondan soruşubdur ki, kəndinizdə böyük sayılan kimdir? Uşaq cavab veribdir ki, camış. Şah gülümsünmüş deyibdir ki, mən dediyim o böyük deyil. Mən dediyim odur ki, hərgah sizin kəndə özgə yerdən bir şəxs gəlsə, kim onun qabağına çıxıb söz danışar? Uşaq cavab veribdir ki, it. İbrahimin bu sayaq hazırcavablığı şaha dəxi də artıq xoş gəlib, istəyib ona bir qızıl bağışlasın, amma uşaq almayıbdır ki, atam məni döyər. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim cavab verib ki, atam belə zənn elər ki, mən onu oğurlamışam. Şah buyurub ki, atan bunu haradan alıbsan--deyib xəbər alsa, cavab ver ki, şah bağışlayıbdır. İbrahim cavabında deyib ki, yox, atam onda heç inanmaz. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim deyibdir ki, atam deyər ki, yalan deyirsən, əgər şah versə, çox verərdi, bir qızıl verməzdi. Bu gunə sual-cavabdan sonra şah balaca İbrahimin ağıl və fərasətini görüb əmr edibdir ki, onu gətirsinlər şəhərə. Burada--şahın sarayında təlim və tərbiyə alıbdır.

Bu rəvayətin nə dərəcədə mötəbər və doğru olduğuna bir söz deməyib, ancaq bunu inkar edə bilmirik ki, həkim Xaqani səbilikdən Şah Sultan Xəlilin sarayına düşüb, orada tərbiyə və təlim almışdır və hənuz cavan ikən şer deməklikdə artıq məharət büruz etmişdir. Şah Xaqaninin belə təbi-rəvan sahibi olduğunu müşahidə buyurub, onu "Fələki" təxəllüslü başqa bir tizfəhm və xoştəb, cavan şair ilə Gəncəyə--məşhur Əbülüla şairin yanına fünuni-şerdə təlim almaq üçün göndəribdir. Xaqani bir neçə müddət Əbülülanın təhti-tərbiyəsində qalıb və fünuni-şerdə lazimeyi-məlumat kəsb etdikdən sonra ustadının qızını alıbdır. Və bu qız aqilə və cəmilə olduğu üçün Fələki dəxi buna müştəri düşür, amma qız Xaqaniyə nəsib olur. Bundan sonra Xaqani vətəni Şirvana müraciət edib şahın hüzurunda böyük mənsəb sahibi olubdur.

Bəzi rəvayətə görə, Xaqani cahü rütbə axtaran və şöhrət sevən, qeyzli və tündməcaz bir vücud imiş ki, çox kəslərə ondan qövlən və felən zülm və cəfalar yetərmiş və xəlayiq onu dürüşt və bədxasiyyət olduğu üçün dost tutmazlarmış. Amma "Atəşkədeyi-Azəri"də belə rəvayət olunur ki, həkim Xaqani axirül-əmr tərki-riyasət və təcridi-ixtiyar qılıb, riyazət və mücahidəti-batinini özü üçün eyni-səlah görüb dövləti işlərdən dəstbərdar olmuşdur və səlatinə qulluq etməkdən boyun qaçırdığı üçün bir neçə müddət məhbus olmuşsa da, yenə divani xidmətləri qəbul etməmişdir. Və bir rəvayət də budur ki, Həccə gedib, övdətində Üzi adlanan bir qövmün əlinə əsir düşüb. Dini-məsihi qəbul etmək təklifi olunmuşdur və lakin Xaqani bu təklifi rədd etmişdir və bu səbəbdən bir monastrda həbs olunmuşdur. Hər halda bir xeyli vaxt məhbus qalıb və məhbusiyyəti haqqında əşarı vardır. Həccdən qayıdan zamanı İraqdan keçməklə bu xittələrin əhvalını öyrənib "Töhfətül-İraqeyn" ünvanı ilə bir kitab yazmışdır.

Bundan əlavə "Həft iqlim" ünvanı ilə bir mənzuməsi və mürəttəb bir divanı vardır. Və "Atəşkədə"də həkim Xaqaninin vəsfində yazılmış bu sətirləri təbərrükən burada zikr edirik: "…. və behəmrahiye-karavne-niyaze-rahnəvərd badiyeye-hicaz gəşte və məsnəviye--"Tohfətol-İraqeyn"ra dər ərze-rah benəzm avərde və əlhəq dər hiç fənn əz fonune-nəzm əz fohule-ostadan kəmtər nist. Dər fənne-soxənvəri tərze-xassi extera kərde sahebe-məaniye-bolənd və əlfaze-delpəsənd əst". [3]

[3] Tərcüməsi:

Ehtiyaç karvanının yoldaşlığı ilə hiçaz səhrasına getmiş və yolda "Töhfətül-İraqeyn"i nəzmə çəkmişdir. İnsafən, o, nəzm elmlərinin heç birində məşhur ustalardan əskik deyil. Söz sənətində o, xüsusi üslub ixtiraçısı, yüksək mənalar və ürəyə yatan ifadələrin sahibidir.

Belə rəvayət olunur ki, Xaqani ustadi-möhtərəmi olan qaynatasını incidib və bir həcv yazmaq ilə mükəddar və rəncidəxatir etmişdir. Əsirəddin Axsikəti ilə müasir olub, mükatibə təriqi ilə beynlərində bir çox müşairələr vüqu bulmuşdur və atidəki iki beyt Əsirəddin Axsikətiyə qarşı söyləmiş olduğu bir fəxriyyəsindəndir:

Be kerdqar ke doure-zəman pədid avərd,
Ke dour doure-mənəsto zaman zəmane-mənəst.
Mənəm bevəhye-məani peyəmbəre-şoəra--
Ke, moceze-soxən emruz dər bəyane-mənəst. [4]

[4] Tərcüməsi:
Zamanın dövranını yaradan allaha and olsun--
Ki, dövr mənim dövrümdür, zaman mənim zamanımdır.
Mənalar vəhyində şairlərin peyğəmbəri mənəm,
Çünki bu gün söz möçüzəsi mənim ifadəmdədir.

Xaqaninin vəfatı Təbrizdə olubdur, hicrəti-rəsulun 582-ci sənəsində və orada Sürxab adlanan məhəldə dəfn olunubdur. Çün şüəra silkindən cəmi-kəsir onun civarında mədfundur, ona binaən o yer "Məqbərə-tüş-şüəra" adı ilə məşhurdur ("Bahariyyat"ını dəxi Təbrizdə inşa qalıbdır). Xaqaninin asari-qələmiyyəsindən nümunə üçün burada onun günəşə xitabən yazdığı kəlamı zikr edirik:

Ey mohre-dəhane-ruzedaran,
Candaruye-ellate-bəharan.
Əz səhme-to dər neqabe-xəzra,
Məstureye-səd hezar rəna,
Əz feyze-to dər do qahvare,
Do henduye-tefle-şirxare,
Darəd ze to ruye-rumiyan ab,
Girəd ze to muye-zəngiyan tab.
Dibaçeye-rumra ze to rəng,
Aineye-zəngra ze to jəng,
Zər paşiyo naqoşade gənci,
Təb dariyo nakeşide rənci.
Gəh kousəre omre-zay başi.
Gəh atəşe-canqozay başi,
Ba anke berəhnegi gəzini,
Zərbəft dəhi behər ke bini.
Hər mah bepeyke-asemani,
Xələt dəhiyo va setani.
Ya xələ mədeh bezirdəstan,
Ya dadeye-xiş baz məstan.
Meyle-to berouzənəm çera nist,
Dər rouzənəm axər əjdəha nist,
Dər rouzəne-an yeki foruzi,
Kəz rouzəne-pəst yaft ruzi.
An nur ke bidəriğ bari,
Əz Xaqaniye-xod dəriğ dari.
An kəs ke bezər qəvist rəyəş,
Zərbənde şemoro zər xodayəş,
Dər kiseye-hər ke zər foru şod,
Çon kise tənab dər gəlu şod.
Zər çist ço atəşe-fesorde,
Xaki bimar bəlke morde.
Ləl ərçe şərareist xoşrəng,
Xunist fesorde dər dele-səng.
Mərd əz peye-ləl o zər nəpuyəd,
Tefləst ke sorxo zərd cuyəd. [5]

[5] Tərcüməsi:
Ey oruç tutanların ağzının möhürü,
Bahar xəstəliklərinin çan dərmanı,
Sənin qorxundan yaşıl niqabda
Yüz min gözəl gizlənmişdir. .
Sənin mərhəmətindən iki beşikdə
İki hindu südəmər uşaq var.
Rumluların üzü səndən su alır,
Zənçilərin saçı qıvrımlığını səndən alır,
Rum dibaçəsi, səndən rəng alır,
Zənçilərin guzgüsü səndən pas alır.
Xəzinə açmadan qızıl səpirsən,
Əziyyət çəkmədən qızdırırsan.
Gah ömür doğan bir gövsər,
Gah can yandıran od olursal.
Özün lutlüyu seçdiyin halda
Hər kəsi gördükdə, ona zərbafta verirsən.
Hər ay asimanın peykinə (aya)
Xələt verir və geri alırsan.
Ya əlinin altındakılara xələt vermə,
Ya da öz verdiyini yenidən alma.
Mənim bacama nə üçün meyl eləmirsən,
Mənim baçamda ki, əjdaha yoxdur!
Sən onun bacasını işıqlandırırsan--
Ki, aşağı baçada ruzu tapır.
Müzayiqəsiz yağdırdığın nuru
Öz Xaqanindən əsirgəyirsən.
O kəsin ki, qızıla meyli çoxdur,
Onu qızılın qulu say, qızılı onun allahı.
Hər kəsin ki, kisəsinə qızıl girdi,
Kisə kimi boğazına kəndir keçir.
Qızıl nədir? Sönmüş od kimidir,
Xəstə, ölü bir torpaq kimidir.
Ləl hərçənd ki, xoşrəng bir qığılçımdır,
Daşın qəlbində donmuş bir qandır.
Kişi qızıl və ləl ardınça qaçmaz,
O uşaqdır ki, qırmızı və sarı [rəngləri] sevər.

Qəzəliyyatından bir neçə fərdlər--ki, "Atəşkədeyi-Azəri"də məsturdur,--burada zikr olunur:

Ey sobhdəm bebin bekoca miferestəmət,
Nəzdike-aftabe-vəfa mnferestəmət.

İn sər bemohre-name bean mehreban resan,
Kəsra xəbər məkon ke koca miferestəmət.

Can yek nəfəs derəng nədarəd, qozəştənist,
Vər nə, bein şetab çera miferestəmət.

İn dərdha ke bər dele-Xaqani əmədəst,
Yek-yek bequy, bəhre-dəva miferestəmət. [6]

[6] Tərcüməsi:
Ey sübhdəm, gör səni hara göndərirəm,
Səni vəfa günəşinin yanına göndərirəm.
Bu başı möhürlü məktubumu o mehribana çatdır,
Kimsəyə xəbər vermə ki, səni hara göndərirəm.
Can bir an aram tapmır, keçəridir,
Yoxsa səni nə üçün belə tələsik göndərirəm?!
Xaqaninin ürəyinə gələn bu dərdləri
Bir-bir söylə, səni dərman üçün göndərirəm.

* * * *

Dərdi ke məra həst bemərhəm nəforuşəm,
Gər afiyətəş sərf dəhi həm nəforuşəm.

Bər kurdelan suziye-İsa nəseparəm,
Bər mordedelan reşteye-Məryəm nəforuşəm.

Ey xace məno to çe foruşim bebazar,
Şadi nəforuşi tovo mən ğəm nəforuşəm. [7]

[7] Tərcüməsi:
Məndə olan dərdi dərmana satmaram,
Üstəlik əbədi sağlamlığı da versən, satmaram,
İsanın çilvələnməsini korlara tapşırmaram,
Ölüqəlblilərə Məryəmin boyunbağısını satmaram.
Ey xaçə, mən və sən bazarda nə sataq?
Sən şadlıq satmazsan, mən də qəmimi satmaram.

* * * *

Xəyyate-ruzeqar bebalaye-hiç kəs
Pirahəni-nəduxt ke, axər qəba nəkərd. [8]

[8] Tərcüməsi:
Zəmanə dərzisi heç kəsin əyninə
Elə bir köynək tikmədi ki, axırı don olmasın.

Cənnətməkan Abbasqulu ağa "Qüdsi" təxəllüs--ki, onun tərcümeyi-halı gələcəkdə zikr olunacaqdır,--"Gülüstani-İrəm" adlı kitabında Nizaminin və Xaqaninin müasirlərindən və onlardan sonra Qafqaziyada vücuda gələn üləma, şüəra və hükəma barəsində filcümlə məlumat veribdir. Heyfa ki, "Gülüstani-İrəm"-in farsi nüsxəsi əlimizə düşmədi və lazımi qədərincə ondan istifadə edə bilmədik. Ancaq rus dilinə tərcümə elədiyi bir nüsxəsi müvəqqəti əlimizə keçdi. Fürsəti qənimət bilib, aşağıda təhrir olunan məlumatı rusdan türkə çöndərməklə məcmuəmizi zinətləndirdik. Abbasqulu ağa yazır: "…. Və hər əsrin ruhu və övzayi-əhvalı və hər bir millətin dərəceyi-kəmalı, tərəqqi və təməddünü ol əsr və millət hasilə yetirdiyi ədəbiyyatdan və əsari-ətiqədən müşahidə olunur. Qafqaziyanın cənubi-şərqində həddən ziyadə xərabə şəhər, qəsəbələr, uçuq hasar və minarələr, qədim məbədgahlar (monastrlar), Aranzəmində həvariyyundan müqəddəs Şəmunun qəbri, Bərdədə, Gəncədə, Şamaxıda və Bülbülə kəndində imamzadələrin rövzeyi- mütəhhərələri və bunlardan əlavə Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Qarabağ mahallarında bir çox möhtərəm seyidlərin, şeyxlərin və pirlərin qəbirləri ona şəhadət verir ki, keçmişdə bu yerlər üləma, ürəfa və şüəra mərkəzi olubdur. Bu yerlərin mötədil abü həvası, münbit torpağı, qalın meşələri, dilgüşa və basəfa dağları və təpələri, laləzar çəmən və səhraları, meyvəli və güllü bağ və bostanları hər qisim nemət və meyvəcat yetirməkdədir. Bu cəhətə ən qədim əsrlərdən müxtəlif qövm və tayfaların nəsli burada sükunət ediblər. Müxtəlif şəkil və heykəldə, siyrət və surətdə olan millətlərin övladı bu yerlərdə bənd olub qalıblar. Onlardan hər biri elm və hünərindən, cibilli istedad və qabiliyyətindən, ayin və adətlərindən və xasiyyətlərindən bir nişan və əlamət qoyublar. Belə ki, Qafqaz əhalisi bir çox mənəvi dövlət və irslərə varis olublar və şəklü şəmayildə dəxi qeyri millətlərdən tərcih tapdıqları cəhətə Qafqaziya ünsürünə (rasasına) Avropa millətləri dəxi özlərini mənsub qılıblar.

Fəqət Qafqaz xittəsi sabiqdə müttəsil dava və qovğa meydanı olub, bir an vuruşma və toqquşmadan asudə qalmayıblar. Bununla belə bu yerlər üləma, hükəma və şüəra sinfindən xali qalmayıbdır. Burada bir çox mötəbər və müqtədir şəxslər vücuda gəliblər ki, hər biri öz əsrinin fəridi və mümtazı olubdur. Və bunu da bilmək gərəkdir ki, Qafqaz torpağından çıxıb başqa diyara mühacirət edən kəslər qürbət vilayətlərdə və əcnəbi məmləkətlərdə böyük nam və şöhrət qazanıblar.

Şirvan şahlarının zəmani-səltənətlərində--ki, dörd yüz ildən ziyadə çəkibdir,--bu yerin əhalisi eyni-əmnü asayişdə yaşayıb, vilayəti abad və məmur qılıblar. Səfəvilər əsrinin ibtidasında Qafqaziyanın bəzi yerlərində osmanlılar ilə əcəmlər arasında bir çox müharibələr vüqua gəlməklə belə vilayətin övzaü nizamı pozulur. Ancaq Şah Abbasi-dövvüm Qafqazın şərq səmtini təsxir etdikdən sonra təzə nizam və qanun təsis eləyir və bu əmnü asayiş Şah Sultan Hüseynin zəmani-səltənətinədək davam edir. Vəli Nadir şah zühur edib Dağıstanın üstünə hücum qılır. Yenə davalar başlanır; hər tərəfdən qan sel kimi axır, övzayi-məmləkət nizami-qaydadan düşür….

Bununla belə əlimizə düşən pərişan namələrdən istifadə edərək zeyldə adları zikr olunan üləma və əhli-qələmlərimizin tərcümeyi-hallarına və əsərlərinə dair müxtəsərən məlumat veririk:

1. Şeyx Əbuabdullah Əli ibn Məhəmməd Badkubeyi bir çox mötəbər müvərrixlərin yazdıqlarına görə, din və dünya elmlərindən baxəbər bir vücud imiş. Cavan sinnindən başlayıb əsrinin mötəbər üləmasından elm təhsil etməyi. Onun müdərrisləri Şeyx Abdullah Xəfif və Şeyx Əbülqasım Kaşifi kimi böyük alimlər olubdur. Məşhur Şeyx Əbuseyid Əbülxeyr ilə onun arasında bəzi elmi və fənni mübahisələr vüqua gəlibdir. Şeyx Əbülabbas ilə mabeynlərində ülfət və dostluq əlaqə bağlayıbdır. Məzkur Əbülabbas Şeyx Əbüabdullah Əli Badkubeyinin alim və fazil bir vücud olmağını öz əsərlərində zikr və təsdiq edibdir. Şeyx Əbuabdullah ömrünün axırlarında dünyadan və xalqdan qəti-əlaqə edib, Şirazın yaxınlığında bir mağarada etikaf və ibadətə əyləşir. Burada şeyxi öz əsrinin məşhur üləma və füzəlası ziyarət edərmiş. Vəfatı hicrətin 442-ci tarixində vaqe olubdur ki, miladın 1051-ci ilinə mütabiqdir. Asari-qələmiyyəsi olubsa da, bizə erişməyibdir.

2. Məhsəti Gəncəvi vəcihə və nəcibə bir qız imiş. Sultan Səncər Səlcuqinin sarayında artıq şöhrət kəsb etmişdi. Fünuni-şerdə ən zərifə və qabilə
bir vücud imiş, təbiəti-şeriyyəsi var imiş. Gözəl və dilpəsənd qəzəllər inşad edərmiş. Əşarü asarından bir çox nümunələr "Atəşkədə"də məsturdur.

3. Fələki Şirvani öz əsrinin ən məlumatlı və xoştəb şairlərindən birisi hesab olunur. Onun əsl adı Məhəmməddir və necə ki, yuxarıda zikr olundu, Xaqaninin müasiri və dostu imiş. Rəvayət olunur ki, cavanlıq sinnində ikən bir münəccimin oğlu ilə dostlaşıb, onun atasından münəccimlik elmini öyrənmişdi və bu elmdə artıq məharət və qabiliyyət büruz etmişdi. Fünuni-şerdə dəxi ustadi-şüəra Əbülüladan təlim almışdı və münəccimlik elmini sevdiyindən "Fələki"
təxəllüsü götürmüşdü. Bir çox əşarı "Təzkirətüşşüəra"da zikr olunubdur. Onlardan ən məqbul və səlisi Şirvan mənuçehrlərinin şənində yazdığı qəsidələrdir.

4. İzzəddin Şirvani dəxi Xaqaninin müasiri olub, ziyadə danişmənd və maarifpərvər bir vücud imiş. Dövlətmənd və alitəb, bir şəxs olduğu üçün müdam onun məclisi ürəfa, üləma və şüəra ilə ziynətlənərmiş; şüəra sinfinə cümlədən ziyadə riayət göstərərmiş və bəzi kəlami-bəliğindən müqtədir şair olduğu görünür.

5. Mücirəddin Beyləqani cavan ikən Şirvana azim olub, burada həkim Xaqaniyə şagird olur. Fünuni-şerdə ondan təlim alıb, özü dəxi şer yazmaqda mahir olur. Xaqani yazdığı əşarü kəlamın üzünü ağardarmış. Şirvanda olan vaxtı Mücirəddin Xaqaninin əqrəbalarından birisinin qızına aşiq olub, onu almaq istəyir, vəli biçiz və fəqir şair mən olunur və öz müəllimindən gözlədiyi köməyi və tərəfdarlırı görməyib, məyusanə Azərbaycan diyarına azim olur və burada öz kamal və mərifəti sayəsində Atabəyin ən müqərrəb adamlarından birisi olur. Atabəyin vasitəsilə Qızıl Arslanın və fərzəndi Sultan Toğrulun hüzuruna müşərrəf olur. Hər iki sultanın şənlərində gözəl qəsidələr inşad qılmışdı.

6. Hüseyn ibn Əli Seyid Zülfüqar Şirvani özünün elmi və təbiəti-şeriyyəsi ilə iştihar bulmuşdu. Şirvan vüzərasından Sədr Səid onun yazdığı bir qəzələ əvəz olaraq yeddi xarvar ipək ona bəxş etmişdi. Axır vaxtlarda Seyid Zülfüqar Xorasana əzimət edib, orada Sultan Məhəmmədin təcümeyi-halını və ümurisəltənətdə icra etdiyi gözəl tədbirlərini nəzm ilə yazmışdı. Sonra Hülaku xanın oğlu Əbakə xanın vəziri Atabəy Yusif Seyid Zülfüqarı ömrünün axırına kimi öz təhti-himayəsinə alıb, şairin haqqında lütfü ehsanatını əsirgəməzdi. Seyid Zülfüqar Əbakə xanın zəmani-səltənətində Təbrizdə vəfat edibdir və "Məqbərətuş-şüəra"da dəfn olunubdur.

7. Əbusəid Abdal Badkubeyi bəzl və ehsanı ilə və mehmannəvazlığı ilə şöhrət kəsb etmiş dərvişsifət bir zat imiş. Bakı şəhərinin yaxınlığında sükunət edərmiş. Cüzi mədaxilinə qane olmaqla belə füqəraya kömək və evinə gələn qonağa hörmət və inayət göstərərmiş. Padşahlardan fərman ilə ona verilmiş neft quyusundan və Şibanidəki əkin yerlərindən yetişən məhsulat, fərmanların hökmüncə, onun vəfatından sonra da füqəra və məsakinə təqsim olunarmış və qəbrinin üstündə olan mücavirlərə vəzifə verilərmiş və lakin müruri-əyyam ilə Şirvan şahlığında vüqua gələn inqilab və siyasi hadisələr təsirindən Əbusəidin məscid və hücrələri və müsafirxanası təxrib və qəbri sədəmeyi-ruzgardan torpaq ilə yeksan olur.

Hicrətin 1232-ci tarixində ki, miladın 1817-ci sənəsinə mütabiqdir, Hacı Qasım bəy vələdi-Mənsur xan Badkubeyi Əbusəidin qəbrini axtarıb tapır və məscidini hücrələri ilə və müsafirxanası ilə tərmim qıldırır. Məscidin və müsafirxananın və neft quyusunun açılmağından yəqin olunur ki, bu haman dərviş Əbusəidin binalarıdır ki, onun vəsfi-şənində Məhəmməd ibn Mahmud "Nəfayisül-fünun" adlı kitabında bu minval yad etmişdi ki, Hülaku xanın nəvəsi Sultan Məhəmməd xan Xudabəndə--ki, miladın 1314-cü tarixində tamami İrana padşahlıq edirmiş, Badkubə şəhərinin canibində bir dərvişə rast gəlir ki, orada bir neft quyusu qazdırıb, onun mədaxili ilə həm özü məaş edərmiş və həm də müsafirlərə və füqəraya xərc qılarmış. Dərviş məzkur adətinə görə, padşaha da ziyafət tərtib qılır. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dərvişin bu himmət və alitəbliyini gördükdə ona pürqiymət töhfələr bəxşiş eləyir, vəli Əbusəid qəbul etməyib deyir: "O qədər ki, mənə lazımdır, varımdır. Daha başqa şeyə ehtiyacım yoxdur!" Əbusəidin cavabı sultana o qədər xoş gəlir ki, onun əlini sıxıb, dost və qardaş olmağına əhdü peyman edir. Dərviş bəzi vaxtı dostuna cüzi hədiyyələr göndərərmiş və sultan o hədiyyələri satdırıb onlardan hasil olan məbləğə özü üçün kəfənağı aldırmağı vəsiyyət etmişdi.

Əbusəidin asari-qələmiyyəsindən bizə bir şey vasil olmayıbdır.

8. Seyid Yəhya Badkubeyi hicrətin səkkizinci əsrində bu vilayətdə böyük alim və müdərrislərdən hesab olunurmuş. Qafqazın hər tərəfindən tələbə və suftələr
onun başına cəm olub, elm mərifət kəsb edərlərmiş. Ülumi-diniyyəyə dair bir çox mötəbər əsərləri vardır. Seyid Yəhyanın adı bəzi şəri kitablarda kəmali-
ehtiram ilə zikr olunubdur. Onun ibadət etdiyi hücrə və mədrəsəsi Abbasqulu ağa Qüdsinin əsrində mövcud imiş. Məscid mərhumun adı ilə təsmiyə olunub--"Seyid Yəhya məscidi" adlanarmış.

9. Şeyx Molla Yusif Müsküri əslən ərəb imiş. Abavü əcdadı hicrətin yeddinci əsrində Mədinədən Qafqaza hicrət ediblər və ibtidada Qarabağ mahalında
sakin olarlarmış. Bədə Qarabağdan Quba mahalına köçüblər və burada "Müskür" adlı məhəldə Şeyx Molla Yusif təvəllüd edibdir. Şeyxi-məzkur ibtidai təlimdən sonra Seyid Yəhya Badkubeyinin hüzuruna gedib, ondan ülumi-ilahiyyəni və ehkami-şəriyyəni təhsil etməyə başlayır. Seyid Yəhyanın təhti-tərbiyəsində şeyx xeyli müddət kəsbi-kəmal edib öz zehn və istedadı ucundan bir çox elmlərə dara olur və ustadi-möhtərəmi onun müdərrisliyinə xeyir-dua edib yola salır. Şeyx Molla Yusif öz vətəninə müraciət edib müdərrisliyə qurşanır və bir çox möhtərəm şəxslər onun tədris və təlimi bərəkətindən ad və şöhrət qazanırlar, xüsusən, onun istəkli şagirdi qubalı Şeyx Məhəmməd öz əsrinin fəridi olur. Şeyx Molla Yusifin nəsli camaat içində və el arasında həmişə əziz və möhtərəm sayılıblar. O qəryədə ki, şeyx dəfn olubdur və onun övladı sakindirlər, şeyxin adı ilə məzkur qəryə təsmiyə olunubdur--"Şeyxulla" kəndi adlanır. Şeyx Molla Yusifin əsərlərindən bizə yetişən onun ərəb dilində "Bəyanul-əsrar" adlı yazdığı kitabıdır. Bu kitab bir müqəddimədən və iyirmi dörd babdan ibarətdir ki, məalı insanın əhvalı-ruhiyyəsinə və əxlaqü ətvarına şamildir. Şeyx vəfat edibdir hicrətin səkkizinci əsrinin axırlarında.

10. Bədr Şirvani öz əsrində ən zərif şairlərdən birisi hesab olunurmuş. Şerşünaslıqda və elmi-tənqiddə artıq dərəcədə məharəti var imiş. Xeyli zaman Şirvanda nazü nemət içrə möhtərəm yaşayıb. Əsərlərindən bir neçəsi bizə yetişibdir. İranın məşhur şairlərindən Katibi Turmizi Bədr Şirvaninin ziyarətinə Şirvana gəlib, xeyli vaxt aralarında fünuni-şer və ədəbiyyat babında mübahisələr olubdur. Dövlətşahın dilindən rəvayət olunur ki, Şirvan valisi Əmir İbrahim Katibinin bir şerinə bədəl olaraq ona on min dinar qızıl bağışlayır. Bu məbləği Katibi bir ayın müddətində Şirvan karvansarasında sərf eləyir: o, pulun bir hissəsini fəqir şairlərə və bir hissəsini də füqəraya verir, bir hissəsini də oğurlayırlar. Belə ki, ay tamam olmamış Katibinin yeməyə bir batman unu da qalmır. Bu halda Əmir İbrahimə aşağıdakı məzmunda bir şer yazıb göndərir: "Dünən aşpazıma əmr etdim ki, mənim və qonağımın aclığını rəf etmək üçün bağri bişirsin. Aşpaz mənə cavab verdi ki, evimizdə bir az ət və yağ olur ki, tapılsın, amma unu kim verəcəkdir, o məlum deyil. Mən ona dedim ki, göyün dəyirmanını işlədən kəs bizə un verər".

11. Əbdürrəşidi-sani Badkubeyi təvəllüd edibdir hicrətin 805-ci ilində ki, miladın 1403-cü tarixinə mütabiqdir. Əsərlərindən qalanı ərəb dilində yazdığı coğrafiya kitabıdır ki, onda rusların, slavyanların, varyakların, peçeneqlərin haqqında müfəssəl məlumat veribdir. Avropa üləmasından məşhur akademik Fren "İbn Fədlan" nam adlı təb olunmuş əsərində Əbdürrəşid Badkubeyi yazdığı coğrafiyadan bir çox məlumat əxz etmişdir.

12. Kəmaləddin Məsud Şirvani çox böyük üləmadan birisi hesab olunur. Uzun müddət Heratda Sutan Hüseyn Bayqarının zəmani-səltənətində müdərris olubdur. 905-ci tarixi-hicriyyədə Heratda vəfat edibdir. Xorasan üləma və hükəma firqəsi Kəmaləddin Şirvaninin elm və fəzlini kəmali-ehtiram ilə öz əsərlərində zikr ediblər.

13. Müsahib Gəncəvi--ki, Kərbəlayı Əlixan Ziyadoğlu ismilə məşhurdur,--Gəncə və Qarabağ bəylərbəyisi olubdur. Ziyadə xirədmənd, baxəbər və xoşsöhbət bir vücud imiş. Şah Abbas Səfəvinin lütf və inayətinə nail olduğu üçün "Müsahib" ləqəbi almışdı. Ümuri-məmləkətdə ziyadə mahir və durbin olduğundan maəda şerşünaslıqda yədi-beyzası var imiş. Özü dəxi şer deyərmiş və bir çox şer və qəzəlləri qalıbdır.

14. Molla Mirzə Şirvani ziyadə alim və fazil bir zat imiş ki, hər növ elmdən baxəbər və öz əsrinin filosofu sayılırmış. Üləma firqəsilə müttəsil müzakirə
və mübahisədə olub, hər kəsə ariz olan elmi müşkilat və şübhələri kəşfü bəyan edərmiş. Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında da Molla Mirzə Şirvaninin adı İranzəmində təhsin ilə yad olunarmış. Ömrünün axır vaxtlarını İsfəhanda və Kərbəlayi-müəllada üləma və müctəhidlər zümrəsində keçiribdir. Vəfatı da
orada olubdur, Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin zəmani-səltənətində.

15. Molla Məhəmmad ibn Molla Nəşəfəli Badkubeyi öz əsrinin alim və fazil bir şəxsi imiş ki, hər növ elm və fənlərə dara imiş. Ziyadə xoşxülq, paktinət bir vücud olduğu üçün cümlənin hörmət və rəğbətini kəsb etmişdi. Mirzə Məhəmməd xani-dövvümün müəllimi və mürəbbisi olubdur. Bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, onların cümləsindən Şeyx Bəhaəddinin "Kəşkül" nam ərəb lisanında yazdığı kitabın şərhi ilə farscaya tərcüməsidir. Bu tərcüməni Molla Məhəmməd Fətəli xanın fərmayişi ilə eləyibdir. Səhih rəvayətə görə, Molla Məhəmməd ilə Məhəmməd Çələbi Əlicəli sünnü və şiə məzhəb arasında olan nifaq və ədavəti götürüb, sülh və saziş etmək üçün xeyli müddət müzakirə və müşavirə ediblər və bu xüsusda Məhəmməd Çələbi ərəb dilində mötəbər bir kitab yazıbdır. Haman kitabı ərəbdən fars dilinə mərhum Abbasqulu ağa Qüdsi pədəri Məhəmməd xani-saninin buyurmağı ilə tərcümə eləyibdir.

16. Hacı Məhəmməd Çələbi Əlicəli Qübbə nahiyyəsində öz əsrinin bilikli və gözüaçıq alimlərindən sayılırmış. Hacı Məhəmməd Çələbinin hər elmdən xəbərdarlığı var imiş. Xüsəsən, ülumi-ehkami-şəriyyədə əmsalı yox imiş. Mərhum Çələbinin bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, üləma indində məqbul və bəziləri dəsturüləməl hökmündədirlər. Hacı Məhəmməd Çələbi yeddi dəfə Həcc ziyarətinə gedibdir, vəfatı hicrətin 1223-cü ilində vaqe olubdur ki, miladın 1808-ci salına mütabiqdir. Zəmani ki, Mustafa xan rus qoşununun içində Quba həvalisində Şıxəli xan ilə müharibə edirlərmiş Hacı Məhəmməd Çələbinin cəsədini dəfn etmək üçün şəhər qəbiristanlığına gətirirlər. Bu əsnada alimin cəsədinə ehtiram göstəribən hər iki tərəf yaraq və əsləhələrini yerə qoyub, müvəqqəti sülh edirlər.

17. Məstəli Şirvani--ki, əsl adı Hacı Zeynalabidin ibn Axund İsgəndərdir.--təvəllüd edib şəhri-Şamaxıda hicrətin 1194-cü ilində ki, tarixi-məsihiyyənin 1779-cu salına mütabiqdir. Altı ay onun təvəllüdündən sonra atası Axund İsgəndər əhlü əyalını götürüb gedib Kərbəlayi-müəllaya. Məstəli Şirvani on yeddi yaşına kimi bəzi elmləri öz atasından və sair məşhur alimlərdən təhsil edibdir və cavan ikən dərvişlər silkinə daxil olub, dərviş Məsuməli şah Hindistaninin təlim və söhbətindən istifadə edir. Bundan sonra Bağdada köçüb, orada elm və biliyini kamala yetirmək üçün Nurəli şah İsfəhanidən başlayır dərs almağa. Elmini tamam edəndən sonra İraqi-əcəmə, Gilana, Şirvana və Azərbaycana səfər edib, hər məkanü məhəldə bir neçə vaxt iqamət edib, təcrübə və biliyini daha da artırır. Məstəli Şirvani Azərbaycandan azim olur Təbəristana, oradan Xorasana, Kürdüstana, Zabilistana və Kabula əzimət edir. Hər yerin üləma və hükəması ilə aşina olub, məclislərinə daxil olur. Xeyli müddət Həsənəli şahın xidmətində qalıb, hüsni-təvəccöhlərinə müvəffəq olur va onun vəfatından sonra--ki, vaqe olubdur Hindistanda Pişavərdə 1216-cı (1802) tarixində,--Məstəli Şirvani Pəncab səmtinə və oradan Dehliyə, Allahabada, Benqalya, Dəkənə və Hindistanın sair yerlərinə səfər edib. Bəd Hindistan və Xita cəzirələrini gedib gəzir.

Bundan sonra Məstəli Multandan keçib Kəşmirə, Müzəffərabada və oradan keçib Kabula, Təbəristana, Bədəxşana, Xorasana, İraqa və İraqdan Farsa. Bu uzun və pürzəhmət səyahətdən sonra Məstəli bir neçə müddət yorğunluğun almağa məcbur olur. Bir az rahat olandan sonra Məstəli yenə səyahət qəsdilə Ərəbistanın çox yerlərini və qərbi-cənubunda olan şəhər və qəsəbələri gəştü güzar edib, oradan Həbəşə keçibdir və bir az vaxt orada iqamət edəndən sonra Məkkəyə qayıdıbdır. Məkkədən Mədinəyə və Mədinədən Əlqahirəyə, oradan Qüdsi-Xəlilə və Qüdsdən Arçıblaq cəzirələrinin bəzini seyr edib İstambul tərəfinə azim olubdur və İstambulda bir müddət iqamət etdikdən sonra Rumeli şərqinə və Bolqarıstana gedib, o yerlərin əhalisi və övzaı ilə filcümlə tanış olur və bəd yenə İstambula qayıdıb və oradan Anadoluya, Diyarbəkr vilayətinə və Diyarbəkrdən Ermənistana və buradan Azərbaycan səmtinə azim olur. Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzdikdən sonra Tehrana səfər edir.

Məstəli Şirvani hər iki səyahətində dünyanın yarısını gəştü güzar edib, altmışdan ziyadə müxtəlif ayin və adət üzrə yaşayan və yek-digərinə ziddü müğayiri-dinü məzhəb, ehkam və üsulunu icra edən miləl və əqvam ilə tanış olubdur və "Riyaz" adlı kitabında yuxarıda zikr olunan dinlər və məzhəblər babında və hər bir yerin tarix və coğrafiyasına və əhalisinin məişətinə dair ətraflı məlumat veribdir. Məstəli Şirvani bir neçə vaxt dərviş-məczub Əli şah Həmədaninin yanında qalıb, Nemətullah məzhəbilərin şeyxi və müəllimi olmağa xeyir-dua ilə icazə alıbdır. Amma dünyagir və nəfspərəst üləmadan bəzi onun ziddinə gedib, ədavət başlayıblar və onu dini-islama müğayir başqa bir əqidədə olmaqla Fətəli şahın nəzərində müttəhim və müqəssir ediblər.

Məzkur şahın qəzəbindən ehtiyat edib, Məstəli Şirvani əvvəlcə Şiraza və oradan Kirmana azim olur. Kirman hakimi İbrahim xandan çox iza və cəfalar çəkib axırda öz vətəni Şirvana müraciət eləyir və burada hicrətin 1236-cı tarixində--ki, miladın 1821-ci salına mütabiqdir,--evlənir. Amma vətənində çox vaxt sakin olmaq ona nəsib olmur. Təəhhülündən bir il sonra vəba naxoşluğu düşür və çox adamlar tələf olur. Məstəli əyalını götürüb İrana gedir. Bir az İsfəhanda və bəd Qum şəhərində sakin olur və burada öz "Səyahətnamə"sini yazır."

Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında Məstəli Şirvani Şirazda olurmuş və özü də həm ərkani-dövlət indində və həm camaat nəzərində möhtərəm və müəzzəz bir alim sayılırmış.

Burada adları zikr olunan məşhur qələm əhllərindən və üləmadan başqa Qafqaziyada hər bir əsr və zamanda sair möhtərəm və danişmənd şəxslər dəxi vücuda gəlibdir ki, özlərindən sonra əsərləri qalıbdır və o əsərlər cümlə ürəfa və ərbabi-kəmal indində məqbuldur. Mərhum Abbasqulu ağa onların tərcümeyi-hallarına dair məlumat verməyibdir; ancaq ismi-şəriflərini zikr etməklə iktifa edibdir. Şeyxlərdən məşhuru bunlar olub: "Səlyanda Əbuəli Rudbari Səlyani, Şabranda Şeyx Yaqub Çərxi, Qubada Şeyx Əbdülkərim və Şirvanda Baba Rüknəddin Şirvani. Üləmadan: Sidqullah Bərdəvi, Hənəfi Qarabaği, İbrahim Ərşi, Ağdaşda Bürhanəddin Ağdaşi, Şəkidə Əbdürrəhim əfəndi Şəkui, Məhəmmədəmin əfəndi, Əyyub əfəndi, Baba əfəndi, Şirvanda Axund Şərif Şirvani, Bakıda Axund Nəcəfəli Badkubeyi və Dərbənddə Mollaağa Dərbəndi.

Şüəradan: Nişat, Ağaməsih Şirvani, Mirzə Əsgər, Zülüla Şirvani Yusif Kosa, Asəf, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabaği və Fətəli bəy hali Ziyadoğlu Gəncəvi.

Dağıstanda məşhur üləmadan bunların adları zikr olunur: Məhəmməd Qədəqi, İbrahim Ürəvi, Fazil İmaqi, Yusif Zərif Qumuqi, Davud Üsuli, Seyid Şünasi.

Yuxarıda isimləri zikr olunan şüəradan--ki, cümləsi xan əsrlərinə mənsubdurlar,--ən məşhuru Molla Pənah Vaqifdir ki, öz əsrinin və ondan sonra vücuda gələn bir çox şüəranın ustadı və pişrəvi olubdur. Sadə ana dilimizin şivəsində əvvəlcə şer yazan Molla Pənah Vaqif olubdur.

Kitabımızın əvvəlinci cildindən Molla Pənah dövrü başlanır. Çün Molla Pənah cavanlıq sinnindən əsl vətəni olan Qazax mahalını tərk edib, Qarabağ xanlığına hicrət eləyibdir və orada İbrahim xanın ən müqərrəb adamlarından birisi olub və ömrünün axırına kimi Qarabağda qalıb namü şöhrət qazanıbdır, ona binaən onun tərcümeyi-halına rücu etməkdən müqəddəm lazım bildik ki, yeni bina tutmuş Qarabağ xanlığının övzavü əhvalından şəmməi məlumat verək; bir halda ki, şairin sərgüzəştini Qarabağ xanlığının tarix və keyfiyyətindən ayırmaq olmaz və bundan maəda Şuşa şəhəri mənbeyi-fəzlü kamalat olub, bir çox mahir ədiblər və rəvantəb şairlər ərseyi-vücuda gətiribdir.