Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan və Şamaxı

←Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami

Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. Şirvan və Şamaxı
Müəllif: Firudin bəy Köçərli

Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan "Xəmsə"si ki, ona "Pənc gənc" dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

"Atəşkədeyi-Azəri"də və Ş. Sami bəyin "Qəmusül-əlam"ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr "Tarixi-ədəbiyyati-ümumi" əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair "Nizami Gəncəvi" deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib "İqbalnamə"sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi "Atəşkədeyi-Azəri"də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra "Şeyx düzü" adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun "Şeyx Nizami" ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: "Kimdir bu?"
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin "Xəmsə"si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: "Məxzənül-əsrar", "Leyli və Məcnun", "Xosrov və Şirin", "Həft peykər", yaxud "Bəhramnamə" və "İsgəndərnamə". Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. "Xəmseyi-Nizami" İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq "Xosrov və Şirin" hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov "Nasir" təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman "Xosrov və Şirin" hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: "Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst"--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində "Heç kəs ayranına turş deməz" məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini "Atəşkədeyi-Azəri"dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin "Xosrov və Şirin"dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.