Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)

←Rafei

Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. Seyid Əbülqasım Nəbati Müəllif: Firudin bəy Köçərli

Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi→

Əbülqasım Nəbati haqqında

Azәrbaycan türklәrinin müqtәdir şairlәrindәn birisi dә mәrhum Seyid Әbülqasım «Nәbati» tәxәllüsdür. Seyid Әbülqasımın vәtәni Qaracadağda Üştibin, yaxud Üçdibin qәryәsidir ki, İran dövlәtinә mütәәlliqdir vә Muğan sәhrasına yaxındır. Bu qәryәnii abhavası mötәdil vә torpağı münbitdir. Әhalisi salamat vә kargüzar olduğu üçün mürәffәhhal yaşayırlar. Vәli zәmanәnin övzavü iqtizasından bixәbәr vә elmdәn bibәhrәdirlәr, necә ki, dövlәti-әliyyәnin rәiyyәtlәri vә rәncbәrlәri tәmamәn bu hal üzrә yaşamaqdadırlar.
 
Seyid Әbülqasım tәvәllüd edibdir tarixi-hicriyyәnin on üçüncü әsrinin ibtidasında--Nәsrәddin şahın atası Mәhәmmәd şahın zәmani-sәltәnәtindә681. Bir qәsidәsindә mәzkur şahı belә tәrif elәyir:
 
Hәrә bir şahә oldular mәddah,
Mәn kәmin bәndә şahi-İranә.
 
Şahi-mәn şahi-müfәxxәr Qacar --
Ki, salıb divi-zülmi zindanә.
 
Şәh Mәhәmmәd şәhi-Skәndәrşәn,
İltifat etmәz abi-heyvanә.
 
Xadimi-bargahi yüz Cәmşid,
Tәn edәr cahi min Süleymanә.
 
Bәxş edәr murә mülki-dünyani,
Dür tökәr gәnci-lütfi hәr yanә.
 
Dusti bilmәsin ki, qәm nә imiş,
Düşmәni ağnasın qızıl qanә.
 
Sәn, Nәbati, duanı eylә tәmam,
Nә işin var eşitdi şah ya nә?
 
Әgәrçi şairin sali-vәfatı dürüst mәlum deyil, amma mötәbәr rәvayәtә görә, haman on üçüncü әsrin axırlarında -- yәni min iki yüz yetmişinci illәrin әvaxirindә vә hәştadıncı illәrin әvailindә vәfat edibdir. Vәfatı ömrünün müsinn çağında -- yetmişindә vә ya yetmiş beşindә vaqe olubdur. Buna şairin öz şeri dәlalәt edir:
 
Mәn dedim bәs Xançobani cavandır,
Bir igid oğlandır bәbri-bәyandır,
Demә kim, qocalıb, qәddi kәmandır,
İndi gördüm, saqqalının çalı var.
 
Bundan әlavә onun qocalığına bu şeri-müstәzadı dәxi şәhadәt verir:
 
Dövri-çәrxdәn olmuşam әlil,
Dizdә taqәtim, gözdә nur yox.
Bir nәzәr, әya şahi-lafәta,
Bu Nәbatiyi-binәvaya bax!
 
Eşitdiyimizә görә, bu halda Nәbatinin övladından bir neçә mötәbәr vaizlәr vә mәrsiyәxanlar vardır.
 
Seyid Әbülqasımın bir neçә tәxәllüsü var. Onlardan mәşhuru bunlardır: «Nәbati», «Mәcnun», «Şah» vә «Xançobani».
 
Mәrhum ziyadә müttәqi, dindar vә pakdamәn bir vücud olub ömrünün çoxunu zöhdü riyazәtdә keçirәrmiş. Riyazәt әhli olduğu üçün әksәr övqat dünya işlәrindәn әl çәkib vә xalqdan qәti-әlaqә edib etikafa әylәşәrmiş. Bu etikaf vә zaviyәnişinliyi özü üçün böyük bir sәadәt hesab edib, hәqiqәt alәminә irişmәyi vә nihan sirrlәrindәn ittila kәsb etmәyi mәhz vәhdәt guşәsindә bularmış. Ol sәbәbdәn deyibdir:
 
Guşeyi-vәhdәt nә әcәb ca imiş,
Sirri-nihan onda hüveyda imiş.
 
Aşiqi-divanәlәrin mәnzili, --
Rütbәyә bax, әrşi-müәlla imiş.
 
Qafil idim bu dili-viranәdәm,
Dil demә, oğlan, bu ki, dәrya imiş.
 
Etikafdan fariq olduğu zaman gahbir camaat arasına çıxıb söhbәt edәrmiş. Ziyadә fәsih vә şirinzәban olduğu üçün çoxları özünә valeh vә heyran edәrmiş vә müasirlәrindәn bir çoxu onunla mükalimәyә daxil olmağı vә onun söhbәtindәn istifadә qılmağı özlәrinә böyük bir feyzü qәnimәt hesab edәrlәrmiş.
 
Rәvayәt olunur ki, Seyid Әbülqasım Üştibindә әvvәlcә dәrvişlәr hәlqәsinә daxil olub, onların içindә nüfuzu artıbdır vә sonralardan dәrvişlәrә mürşid olubdur. Bәzi vaxtlarda ondan kәramәt sadir olarmış; belә ki, bir para xariqüladә әlamәtlәrin ondan zühur etmәyini görәnlәr olubdur.
 
Etikafdan çıxan zamanı onun simasında başqa bir parlaqlıq vә nuraniyyәt cilvә edәrmiş; özgә bir halәtә düşәrmiş vә bәzi vaxtı şövqü zövq ilә cuşa gәlib eşqdәn, mey vә mәhәbbәtdәn dәm vurarmış. Necә ki, deyibdir:
 
Zöhdü sәlatı çölә sal, Gәzgәza,
Mövsimi-eyşü meyü mina imiş.
 
Xançobani adi, Nәbati özü,
Bir üzü qırxıq, bığı burma imiş.
 
Nәbati artıq dәrәcәdә sәxi, comәrd vә nәcib bir vücud imiş. Atası dәxi möhtәrәm seyidlәrdәn imiş. Buna şairin kәlamı şәhadәt verir:
 
Meydani-eşq içrә sәyirtdim ati,
Müsәxxәr eylәdim Rumü Herati,
Möhtәrәm oğluyam, adım Nәbati,
Zatımız haşimi, әslimiz әrәb.
 
Seyid Әbülqasımın lәqәbi «Möhtәrәm oğlu» olduğuna onun bu şeri dәxi şәhadәt verir.
 
«Möhtәrәm oğlu» deyәrlәr mәnә, adım Mәcnun,
Bir adım Xançobani, bir bığı burma-burma.
 
Nәbati hәzrәt Әli әleyhissәlamın hәqiqi vә sәmimi mәddahlarından olduğu üçün ol cәnabın vәsfi-şәnindә çox gözәl vә qәrra qәsidәlәr yazıbdır ki, hәr kәs onları mütaliә etsә, onun qәlbindә hәqiqi bir vәcdü tәrәb vüqua gәlir. Nәbati demәk olur ki, öz mövlasına ürәkdәn aşiq imiş vә bu, mәhәbbәti ucundan ol şahidәryadilin vә gövhәri-nәcәf vә mәdәni-izzü şәrәfin mәdhindә yazdığı bir kәlamında әndazәdәn çıxır vә bir növ özünü şәkkaklar silkinә daxil edәn kimi olur:
 
Mәn ruzi-әzәldә sevmişәm bir şahi,
Allah deyәr ona Әliallahi.
Hәr kim ona allah desә, kafirdir,
Şәkkakdır ol Nәbati tәk, vallahi.
 
Divani-әşarında ibtidayi-kәlamı hәzrәt Әlinin adı ilә bu sayaq başlayır:
 
İcade-bәnaye-alәm әz name-Әlist,
Aine-nәbi ze zәrbe-Sәmsame[1]-Әlist.
 
[1]-Sәmsam -- kәskin qılınc.
 
Meyxaneyi-dәhr qayem әz hәstiye-ust,
Abe-rox ze meye-came-qolfame-Әlist.
İn nәqşeneqare-sanee-biçunәst,
Ya dәftәre-eşqe-Leyliyo Mәcnunәst.
Hәr sәfheәş әz bağe-Erәm zibatәr,
Hәr noqteәş әz dorce-dore-mәknunәst.
Әz gәrdeşe-ruzeqaro doure-gәrdun
Divane-mәn әz rәdif gәrdәd birun,
Aşoftetәr әz şekәnce-zolfe-Leyli,
Culidetәr әz mәqale-hale-Mәcnun.
İn reşheye-kelke-Maniye-nәqtaşәst,
Ya qeteye-meşke-aşeqe-qәllaşәst.
Bәr tәbe-gohәrbare-Nәbati әhsәn,
Mәtbutәr әz ruye-bote-Cәmmaşәst[2].
 
[2]- Çәmmaş --zәndvәst deyilәn bütpәrәst qövm.
 
Xah türk dilindә vә xah fars dilindә Nәbati yazdığı şerlәrdә bir qüsur yoxdur. Bәzi kәlamlarında, mәsәlәn, «Saqinamә»sindә, fars lisanında yazdığı şerlәri türk dilindә yazdıqlarına tәrcih vermәk olar. Bu «Saqinamә»nin axırını yenә hәzrәt Әli mәdhinә çevirib, ol cәnabın övsafi-cәmilә vә әxlaqi-hәmidәsini bir-bir zikr qılıb, ol bәhri-hikmәtә vә sahibi-şәnü izzәtә xitabәn deyir:
 
Şәha, şәhriyara mәn binәvara
Ze lotfәt biyara ço mehre-monәvvәr,
Әya, saqi, cәm şәvi şado xorrәm,
Fәdaiye-to kәrdәm, biya, mey biyavәr.
Bedәh bade çon qol, bexan hәmço bolbol --
Ke, kamәt şod hasel, moradәt moyessәr.
Әli qu, Әli qu, Әli cu, Әli cu,
Resi ta be hu-hu, әz in nam begzәr,
Әli qu, Nәbati, ke, yabi necati,
To ta dәr hәyati bexan namәş әzbәr.
 
Nәbatinin hәzrәt Әli şәnindә yazdığı türk qәsidәlәri dәxi sәmimi-qәlbdәn nәşәt edәn pakizә vә hәqiqi hisslәrdir ki, oxuculara artıq dәrәcәdә tәsir elәyir. Onları burada zikr etmәyә ehtiyac yoxdur.
 
Tәrcibәnd sәbkindә yazdığı «Saqinamә»dә dәxi Әsәdullah Qalib Әliyyül-Mürtәza haqqında gözәl mәdhlәr söylәmişdir. Nәbatinin bu «Saqinamә»si demәk olar ki, onun cümlә kәlamının әfzәli vә bәrgüzidәsidir; bu sayaq başlanır:
 
Ey edәn eşq namәsin inşa,
Vәh, düşüb başına әcәb sövda!
Qoygilәn başә taci-bismillah,
İbtida qıl sözü benami-xuda --
Ki, odur hәr kәlamә sәrmәtlә --
Ki, odur sәrvәri-hamә әsma.
Qadirü zülcәlalü vәlikram,
Faliqül-hәbb, xaliqül-әşya,
Sanei-әrşü fәrşü şәmsü qәmәr,
Alәmi yoxdan eylәyәn peyda.
Ol xudavәndi-vacibüt-tәzim,
Hәyyü qәyyumü fәrdi-bihәmta.
Әhsәnül-xaliqin lәhül-izzә,
Vәlәhül-hәmd vәssәnaül-üla.
Adәmi o yaratdı torpaqdan,
Başına qoydu taci-«Kәrrәmna»,
Ondan oldu Mәhәmmәdi-әrәbi,
Sahibi-tacü tәxti-ov-әdna.
Ey qәlәm, ey әnisi-әhli-bәyan,
Cәhd qıl etgilәn sözü ziba.
Gәl, gәtir badә, ey gözüm saqi --
Ki, verim çöhreyi-mәqalә sәfa.
«Şur»ü «Şәhnaz»dәn çәkim ahәng,
Nalәni eylәyim bülәndava.
«Sövti-Davudi» eylәyim zahir,
Gah «Hüseyni» gәhi «Zәminxara».
Ta salım bu cahana bir ğülğül,
Başlayım tazә bir әcibә «Nәva".
Gәlәlәr vәcdә aşiqü arif,
Düşәlәr rәqsә padişahü gәda.
Ucadan başla «Raki-Novruzi»
Çulğasın nöh sipehri sövtü sәda.
Şahi-islamә ruzü şәb nüsrәt --
İstә hәqdәn hәmişә, eylә dua.
Çәkkilәn başә badeyi-eşqi,
Günbәdi-çәrxi eylә pürqövğa,
Şahi-Misri çıxartgilәn çәhdәn,
Alәmi eylә valehü şeyda.
Degilәn, ya Әli, bәsövti-cәli,
Eylәmә hiç kimsәdәn pәrva.
Himmәt al pirdәn, mәdәd hәqdәn,
Dәmbәdәm «hu» çәkib yolu başla.
Qoy qәdәm rahi-eşqә mәrdanә,
Gir xәrabatә mәst-mәstanә.
 
Şair pirdәn himmәt vә hәqqdәn mәdәd dilәyib sövticәli ilә Әliyyül-Mürtәzanı zikr edib vә dәmbәdәm «hu» çәkib, rahi-eşqә şövq ilә, mәrd-mәrdanә qәdәmgüzar olur vә özünü fәnafillah dәryasına qәrq elәyir vә burada cürbәcür alәmlәri seyr edib, vaxtbәvaxt saqiyi-әnisü canpәrvәrә rücu edib ondan lütfü kәrәm istәyir.
 
Bu «Saqinamә»nin bir bәndindә eşqi-hәqiqi vә mәhәbbәti-ilahini vәsfü tәrif edib, başqa bәndlәrindә gah hicrdәn şikayәt elәyir, gah mübtәlayi-dәrdi-möhnәt olmaqdan vә әqlü kәmalı tәrk edib Mәcnunsifәt küçә vә sәhralarda vәhşiyanә cövlan etmәkdәn söz açıb artıq fәsahәtlә öz hissiyyatını belә rişteyi-nәzmә çәkir:
 
Saqiya, dur gәtir meyi-gülgun,
Mәni qәm etdi lalә tәk dilxun.
Hicr edib odlu sinәmi gülxәn,
Dәrd edib dağlı bağrımı kanun.
Әql-mәqlü kәmaldan keçdik,
Gәl bir az da tutaq tәriqi-cünun.
Yandıraq rәxtü tәxti mәrdanә,
Seyr edәk kuçәlәrdә çün Mәcnun.
Gah [edәk] rәqsü gah çәrxә vuraq,
Gәh çәkәk nalә mәstü digәrgun.
Gәh deyәk şer-mer, gәh hәdyan,
Gah mәsti-şәrabü gәh әfyun.
Gahi vәhşilәr ilә hәmcövlan,
Gah sәhra gәzәkü gәh hamun.
Gahi heyrәt çölündә sәrgәrdan,
Didә giryanü xatiri mәhzun.
Gahi dağlarda valehü şeyda,
Gah әfsanәvü-gәhi әfsun.
Gahi xamuşü gәh süxәiküstәr,
Gahi Әshabi-kәhfi-cari-fünun.
Gәlsә tәqrirә gәr hekayәti-eşq,
Olu bir dәmdә min gәda Qarun.
Ey xoşaxoş o aşiqi-qәllaş --
Ki edә canı yarına qurbun[3].
Әyyühәl-aşiqun, fәdeytü lәküm,
İnnәküm mәşәrü vә hüm yufun.
Badeyi-xümnişini ver, saqi,
Nә deyәr bir görәk o Әflatun.
 
[3]- Qurbun -- qurban mәnasınadır. Qafiyә düz gәlmәk üçün «qurbun» yazılmışdır.
 
Bu «Saqinamә»nin bir bәndindә Nәbati bahar fәslini belә şairanә vәsf qılır:
 
Saqiya, gәldi novbahar yenә,
Mövsimi-gәşti-lalәzar yenә.
Vergilәn bәzmә inbisatü şükuh,
Gәldi hәngami-vәsli-yar yenә.
Nәrgisi-mәst yüz nәzakәt ilә
Zülfünü etdi müşkbar yenә.
Şahi-gül çәkdi bürqәin üzdәn,
Hüsnünü etdi aşikar yenә.
Kuhü sәhranı әbri-neysani
Gör nә xoş etdi mәrğzar yenә.
Rәdi-ğәrran çәkib ğәriyü xüruş,
Alәmә saldı xarxar yenә.
Şaxi-gül oldu mәskәni-bülbül,
Lalәni etdi dağdar yenә.
Hardasan, ey şәkәrlәbü gülrux,
Ver, gözüm, cami-xoşgüvar yenә.
Gәl içәk badә gül әyağında,
Bir edәk şükri-kirdgar yenә.
 
Mey vә mәhbub barәsindә yazıbdır:
 
Saqiya, ey nigari-şirinfәn,
Hardadır ol dәvayi-dәrdi-hәzәn?
Tәlxi-şiringüvar, yәni mey,
Mәrd olur içsә gәr onu hәr zәn.
Bu idi etdi şah Cәmşidi,
Hәyyü cavid çün Üveysi-Qәrәn.
Ehtiram et ki, cami-Cәmdir bu,
Olma bәdmәst sәn dә çün Bәhmәn.
Әlә aldıqca gözlә şәrti-әdәb --
Ki, odur dәrdi-eşqә çarә edәn.
Hanı ol Kürdi-şiri-nәrsövlәt?
Noldu İsfәndiyari-ruhintәn?
Mәni yandırdı bir buti-sәrmәst,
Vәsfi-hüsni edib mәni әlkәn.
Taqi-әbrü kәmani-Sami-dilir,
Tiri-mücgani xәncәri-Bicәn,
Qönçә ağzı çü püsteyi-xәndan,
Lәbi-lәli әqiqi-sürxi-Yәmәn.
Tәrfi-ruxsari rövzәtül-firdovs,
Sünbüli-zülfi rәşki-müşki-Xütәn.
Xali-sәrsәbzi dami-fitnәvü şәr,
Çeşmi-sәrmәsti kani-sehrü finәn.
Sözü şәhdü şәkәr, gözü şәhla,
Canü dil bәndüvani-çahi-zәqәn.
Qıya baxmağı rәm yemiş ceyran,
Güli-ariz misali bәrki-sәmәn.
İşvәsi şux, qәmzәsi cәllad,
Qan içәn hәmçü zeyğәmi-әrcәn.
Surәtindә xәcil mәhi-әnvәr,
Qәddi-bala besani-sәrvi-çәmәn.
Qoymaz aşiqdә nazı tabu tәvan,
Өldürәr gәrçi olsa Әhrimәn i. a.
 
Yenә bu «Saqinamә»dә keçmiş padşahların şökәtü әzәmәtindәn vә namdar pәhlivanların qüvvәtü hünәrlәrindәn vә aşiqi-biçarәlәrin hali-cigәrsuzlarından söz açıb axәri-kәlamı hәzrәt Әli әleyhissәlama yetirib deyir:
 
Hanı şiri-xuda, şahi-mәrdan
Sahibi-Zülfiqari-xunaşam.
Hәlәta şәnü innәma şövkәt
«Lafәta» mәdhi-şahi әrşmәqam
Gәr mürәkkәb ola çәmii-bәhar,
Cümlә әşcar әgәr ola әqlam,
Ola katib tәmami-xәlqi-cәhan,
Yazalar vәsfi-şәnini madam,
Aqibәt qәrqi-lücceyi-xiclәt,
Matu mәbhut qasirül-övham.
«Qulkәfa» haq deyәndә bir şahә,
Mәn nә tәrif edim, mәnim ağam?!
Dur gәtir badә, saqiya, ver cam,
Lovhәşәllah, gәlin edәk bayram.
Çәkilәk bağә, bir әyaq çәkәk,
Döşәnәk gül әyağinә xoşkam.
Vәcd edәk, mәnzilә verәk zinәt,
Ruzü şәb vәcdә eylәyәk iqdam.,
Qoy qәdәm rahi-eşqә mәrdanә,
Gir xәrabatә mәstu mәstanә.
  
Seyid Әbülqasım Azәrbaycan türklәrinin Xacә Şәmsәddii Hafizi vә Şәms Tәbrizisi vә bәzi mәqamlarda Mövlana Cәlalәddin Rumisi mәnzilәsindәdir. Necә ki, Hafiz fәsahәt vә bәlağәtdә şüәrayi-farsın sәrdәftәri olub, hәmçinin Nәbati dә Azәrbaycan şüәrasının fәsihraqıdır. Necә ki, şerü kәlamında Nәbati Xacә Hafizә peyrәvilik göstәrib, habelә dә dünya zindәganlığında ustadi-kamili vә mürşidi-mәnәvisi tutduğu yol ilә gedib dәrvişlәr dairәsinә daxil olub, onlar ilә müaşirәt vә müsahibәt edәrmiş vә dünyanın malü dövlәtinә mütlәqa etina göstәrmәzmiş. Өvqatını ibadәt vә riyazәtdә vә şer yazmaqda keçirәrmiş. Xacә Hafizә nisbәtәn qәlbindә әlaqә tutduğu mәhәbbәt vә sәdaqәti aşağıda yazılan şerlәr vasitәsilә bәyan etmişdir:
 
Ey sәba, ey bәridi-aşiqi-zar,
Kuyi-cananә bircә var genә.
Açginәn şahbaz tәk şәhpәr,
Eylә Şirazә bir güzar genә.
Hafizin ruhi-pakinә bizdәn
Bir yetir eşqi-bişümar genә.
Bәdi-«әlhәmdü» sureyi--«ixlas»
Gör nәdir bir o yari-ğar genә.
Mәni-müştaqә bu hekayәtdәn
Gәldi nagәh nәvayә tar genә.
Dedi: ey dәrdü qәm giriftari,
Çox dәxi etmә ahü zar genә.
Tutgilәn damәni-tәvәkküldәn,
Әşqәri-eşqә ol sәvar genә.
Qoy qәdәm rahi-eşqә mәrdanә,
Gir xәrabatә mәstü mәstanә.
 
Yenә özgә bir yerdә Nәbati «Lisanül-qeyb» lәqәbi ilә mәşhur olan ustadı haqqında demişdir:
 
Hafizin ruhuna ixlas ilә bir fatihә ver,
Çәrxә vur, dövrә gәl, ey bәççeyi-әnqa, әnqa.
Tutiyi-baği-cinan, bulbüli-şaxi-Şiraz,
Xaceyi-«Şәms» lәqәb, şairi-ğәrra, ğәrra.
 
Vә yenә Şiraz bağının bülbüli-xoşәlhanı haqqında yazıbdır:
 
Fәrәhәfzast dorәrhaye-softeye-Hafez,
Ğәni nәmud mәra gәnce-xofteye-Hafez.
Mәlale-del bebәrәd şerә-rofteye-Hafez,
Bәr aseman çe әcәb gәr ze qofteye-Hafez,
Sәma Zohre berәqs avәrәd Mәsihara.
  
Mәlumdur ki, Xacә Hafiz, Şeyx Sәdi vә Cәlalәddin Rumi kimi nәsihәtamiz timsal vә hekayәtlәr yazmaqla belә onlardan hissәi ittixaz etmәyibdir. Ancaq mәnәn bir-birinә münasibәti olmayan qәzәllәr vasitәsi ilә hissiyyati-tәbiiyyәsindәn vә kәmalati-mәnәviyyәsindәn naşi hikmәtasa vә möcüznüma şerlәr yaradıbdır. Hәr şerin vә hәr beytin tәklikdә dәrin mәnası var. Hәr bir kәlmәsi böyük nәsihәtdir. Tәrzi-kәlamda vә şiveyi-lisanda o qәdәr hәlavәt vә fәsahәt var ki, әhli-hal onu mütaliә etdikdә valeh olur, dimağı başqa bir zövq ilә vәsfә gәlmәyәn bir feyzlә dolur. Nәbati dәxi bir mәtlәbin üstündә dayanıb durmur, pәndü nәsihәt demәkdәn vә xalqa yol göstәrmәkdәn yaxasını kәnara çәkib öz hissiyyatından vә mәnәviyyat alәmindәn dәm vurur. Bu xüsusda ibtidayi-kәlamda şair özü bunu iqrar edir ki, onun divanında qayda vә nizam olmayacaqdır vә mәnәn bir-birinә müxalif vә müğayir şerlәr çox olacaqdır:
 
Әz gәrdeşe-ruzeqaro doure-gәrdun
Divane-mәn әz rәdif gәrdәd birun,
Aşoftetәr әz şekәncә-zolfe-Leyli,
Julidetәr әz mәqale-hale-Mәcnun.
 
Başqa bir kәlamında şair öz halәtini vә dünyadan laqeyd olmağını, ata-ana vә qohum-әqrәba tanımadığını, müәyyәn bir fikrә vә mәslәkә qulluq etmәdiyini, dost-aşnadan qәti-ülfәt etdiyini vә şerdә nizam vә qayda gözlәmәdiyini bu sayaq nәzmә çәkir:
 
Bilmәrәm sәc pәdir, qafiyәni anlamaram,
Mәn qaradağlıyam, ver mәnә xurma, xurma.
 
«Möhtәrәm oğlu» deyәrlәr mәnә, adım Mәcnun,
Bir adım Xançobanı, bir bığı burma, burma.
 
Nә qәlәndәrdi, nә dәrviş, nә natiqü nә lal,
«Ma әrәfnak» deyirlәr, budu hәqqa, hәqqa.
 
Bacı-qardaş demәz, ata-anasın bilmәz,
Degilәn bir ayı ya bir dәdi-sәhra, sәhra.
 
Tәrk edib yaru rәfiqi, çәkilib pünhanә,
Gecә-gündüz oturur vahidü tәnha, tәnha i. a.
  
Şair dünyada çox yaşayıbsa da, amma kim vә nә olduğunu haradan gәlib vә haraya getdiyini vә nә növ icra vә maddәlәrdәn tәrkib bulduğunu vә hansı din vә tәriqәtdә olduğunu dürüst tәyin edә bilmәyib, «dünya» deyilәn bu vadiyi-heyrәtdә avara vә sәrgәrdan qalıbdır, müәyyәn bir mәnzilә vasil olmadığını vә hәlә mәbhut, mütәhәyyir vә lәng halında yaşamağını öz-özünә xitabәn «nә mәnәm, nә mәn mәnәm mәn» demәklә böyük bir şәkkdә vә iztirabda olmağını mövzun bir kәlamında bәyan edir. Haman kәlamı eyni ilә burada dәrc edirik:
 
Nә mәrizo, nә tәbibәm, hәlә lәng, lәngәm,
Nә hәbibo nә rәqibәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә mokәddәr, nә şadәm, nә nehan, nә aşekarәm,
Nә ze xakәmo, nә badәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә ço ğonçe dәr şekoftәm, nә nәәm, nә la şenoftәm,
Nә ğәmәş bedel nәhoftәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә şәrabiyәm, nә bәngi, nә xәyaliyәm, nә rәngi,
Nә moğәnniyәm, nә çәngi, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә rәfiqe-bustanәm, nә qәrine-qolestanәm,
Sәge-kuye-delsetanәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә setareәm, nә mahәm, nә gәda, nә padşahәm,
Bemiyane-in do rahәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә zәmin, nә asemanәm, nә әz ino nә әz anәm,
Nә diyare-lamәkanәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә pәri, nә cenno ensan, iә mәlәk, nә huro qelman,
Nә felanәmo, nә behman, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә ze kano mәdәnәm, mәn nә ze gәnco mәxzәnәm mәn
Nә mәnәm, nә mәn mәnәm mәn, hәlә lәng, lәngәm.
Nә cәvanәmo nә pirәm, nә kәmanәmo nә tirәm,
Nә sәğiro nә kәbirәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә ze lәle-bibәhayәm, ğә ze dorre-bisәfayәm,
Nә nәva, nә binәvayәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә holuliyәm, nә dәhri, nә kәnariyәm, nә bәhri,
Nә riyaziyәm, nә cәfri, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә monәccem, nә kahen, nә sahero nә mәdahen,
Nә bezarean gәvahen, hәlә lәng, lәng lәngәm.
Nә Nәbatiyәm, nә bәngi, nә mosәllayәm, nә cәngi,
Nә mәcuso, nә ferәngi, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
 
Yenә başqa bir kәlamında Seyid Әbülqasım özünü mәdhuş vә heyran bir halda valeh vә sәrgәrdan görüb kәmali-fәsahәtlә mәstanә halәtini bu tövr bәyan edir:
 
Өylә mәstәm bilmәzәm kim, mey nәdir, mina nәdir,
Gül nәdir, bülbül nәdir, sünbül nәdir, sәhra nәdir.
 
Od tutub canım sәrasәr yandı, amma bilmәdim
Dil nәdir, dilbәr nәdir, başımda bu sevda nәdir.
 
Bilmәdim ömrümdә hәrgiz küfrü iman hansıdır,
Әhmәdü Mәhmud kimdir, Musiyü İsa nәdir?
 
Şahbazi-övci-vәhdәt, vahidü hәyyü qәdim,
Xaliqi-әrzü sәma ol fәrdü bihәmta nәdir?
 
Sәdri-eyvani-cәlalәt, şәmi-bәzmi-kainat,
Afitabi-әrşi-izzәt «lafәta illa» nәdir?
 
Türrәhatı qoy kәnarә, rәqsә gәl divanәvәr,
Gәl, xәrabәt içrә gör bu şurişü qövğa nәdir!
 
Dürdi-safi gözlәmәk vaxtı deyil, saqi, aman!
Şişә ver, peymanә ver, sağәr nәdir, sәhba nәdir?!
 
Dur, gözün qurbanıyam, mәstanә gәl, rindanә ver,
Çox demә Cәmşiddәn, İskәndәrü Dara nәdir?
 
Lövhәşәllah, kimdi bilmәm eşq divanın yazan,
Aşiqü mәşuq kimdir, Vamiqü Әzra nәdir?
 
Şahidi-xәlvәtnişinim etdi ruxsarın әyan,
Aşiqi-divanә gәl gör zahirü ixfa nәdir!
 
Yetdi ömrün axirә, sәn bir, Nәbati, bilmәdin,
Kimdi bu gözdәn baxan, ya dildә bu guya nәdir?
 
Nәbatinin bu şerlәri Şәms Tәbrizi әleyhirrәhmәnin aşağıda yazılan kәlamına çox bәnzәyir. Tәfavüt ancaq bundadır ki, Nәbatinin kәlamı rindanә vә aşiqanә, amma Şәms Tәbrizinin kәlamı hәkimanә vә fәlsәfanә әsәrlәrdir. Nәbatinin kәlamındakı atәşi-eşq, cuşi-zövq vә şövq qareini vәcdә gәtirir, Şәms Tәbrizinin kәlamı isә onları dәrin fikir vә әndişәyә salır.
 
Budur Şәms Tәbrizinii kәlamı:
 
Ruzha fekre-mәn inәst, hәme şәb soxәnәm
Ke, çera ğafel әz әhvale-dele-xiştәnәm.
Әz konça amәdeәm, amәdәnzm bәhre-çe bud,
Bekoca mirәvәm, axәr nәnәmai vәtәnәm.
Kist dәr quş ke, u mişәnәvәd avazәm,
Ya kodamәst soxәn mikonәd әndәr dәhәnәm.
Kist dәr dide ke, әz dide birun minekәrәd,
Ya ke, canәst nәquyi ke, mәnәş pirәhәnәm.
Mәn bexod namәdәm inca ke, bexod baz rәvәm,
An ke, avәrd mәra baz borәd bәr vәtәnәm.
To mәpendar ke, mәn şer bexod miquyәm,
Ta ke, hoşyarәmo bidar yeki dәm nәzәnәm.
Şәms Tәbrizi, әgәr ruy bema benәmayi,
Vәllah in qalebe-mordar behәm dәr şekәnәm.
 
Mәşhur çarparәsindә Nәbati püxtә vә arif olmağa vә mürği-Qafla hәmzәban olub uca mәqamlarda dövr etmәyә vә kuyi-eşqә dәlil bulmağa vә nәqşi-bütdә sirri-vәhdәti görmәyә vә dünyanın çigunәliyinә mәlumat yerişdirmәyә çox sәfәr, tәcrübә, bilik, mәhәbbәt, cürәt vә tәrkisәrlik lazım olmağını şairanә bәyan edib deyir:
 
Get dolangilәn, xamsәn hәnuz,
Püxtә olmağa çox sәfәr gәrәk.
Mürği-Qaf ilә hәmzәban olub,
Dövrә qalxmağa balü pәr gәrәk.
 
Kuyi-eşqә gәl getmә bidәlil,
Quli-dәng tәx düşmә çöllәrә.
Ta ki, salikә rәhnümun ola,
Xizri-rәh kimi rahbәr gәrәk.
 
Yox, yalan dedim, hәrzә söylәdim,
Vazehin deyim, doğru söylәyim,
Hәqqә arifi vasil etmәyә
Bir dodaqları xam şәkәr gәrәk.
 
Zülfi-әnbәrin, xali-nazәnin,
Qönçә tәk dәhan, qaşı cansitan,
Mahi-biqәrin, şahi, gülruxan,
Nәstәrәn kimi simbәr gәrәk.
 
Lalә tәk üzü al yanaq ola,
Tazә gül kimi tәrbuxaq ola,
Bir günәşqabaq, xoşmәzağ ola,
Şux sәrvqәd, zәrkәmәr gәrәk.
 
Hәminan ola mehrü mah ilәn,
Hәmzәban ola nurü nar ilәn,
Nitqi dilgüşa, lәfzi canfәza,
Gәnci-sinәsi pürgöhәr gәrәk.
 
Hәqqә aşina, xәlqdәn cüda,
Eylәmiş ola nәfyi-masәva,
Hәyyi-lamyәzәl, fәrdi-bimәsәl,
Ol Mәsih tәk bipәdәr gәrәk.
 
Qoygilәn qәdәm deyrә lacәrәm,
Nәqşi-bütdә gör sirri-vәhdәti,
Bu çigunәdәn vaqif olmağa
Bir cünuni-hәq, mәrdi-әr gәrәk.
 
Az danışgilәn, olgilәn xәmuş,
Etmә alәmә sirri-eşqi faş,
Burda durma çox, keç bu vәrtәdәn,
Bu mәqulә söz müxtәsәr gәrәk.
 
Mәn qılmayın çox da zahidi,
Üzrü var onun, aşiq olmayıb,
O, әbәs yerә xәlq olunmayıb,
Bağbanә bir kәllәxәr görәk.
 
Ciddü cәhd qıl, arif ol, gözüm,
Elmi-eşqdәn olma binәsib,
Cum bu bәhrә bir, tap bu gövhәri,
Aşiqәm deyәn tәrki-sәr gәrәk.
 
Rah pürxәtәr, bәxt vacgun,
Zülfi-yar tәk şәb siyahgun,
İndi qeybdәn Xançobanına
Nәxli-Turdәn bir şәrәr gәrәk.
 
Ya Әli, mәni cami-eşqdәn
Bir kәrәm qılıb öylә mәst qıl --
Kim, desinlә xәlq lal oturmağa,
Bu Nәbati tәk bәxtәvәr gәrәk.
 
Nә qәdәr ki, mәrhum Seyid Әbülqasım müttәqi, haqpәrәst bir zat imiş vә nә qәdәr övqatını ibadәt vә riyazәtdә keçirmәyi sevәrmiş, bir o qәdәr dә bimәrifәt vә bimәhәbbәt ibadәti, riyayi vә zahiri zöhdü tәqvanı dost tutmaz imiş, «bismillahı dәrk et(mә)miş hәmdә şәrh verәn» abidi-fasiqә vә müfәttin vaizә canü dildәn tәn vә nifrin oxuyarmış. Belә riyayi vә yalançı zahidlәri bәzi kәlamlarımda zahidlik isminә yaraşmayan sifәtlә müttәsif qılmışdır:
 
Mәn qılmayın çox da zahidi,
Üzrü var onun, aşiq olmayıb,
O, әbәs yerә xәlq olunmayıb,
Bağbanә bir kәllәxәr gәrәk.
 
Vә hәmçinin mәhәbbәti-ilahidәn bixәbәr vә mәrifәti-rәbbanidәn bisәmәr abidlәrә xitabәn demişdir:
 
Zahid, az danış, get, gözümdәn it!
Eşqdәn mәni çox da danlama,
Mәn mәgәr әbәs olmuşam dәli,
Bir o «mim»ü «dal», «ba»vü «ra»yә bax,
 
Mәndәn әt götür, ey uzunqulaq!
Zöhd satma çox, ey himar, mәhz!
Dur ayağa bir, aç o kor gözün,
Bir o gözlәri sürmәsayә bax!
 
Burada Nәbati:
 
Mәn mәgәr әbәs olmuşam dәli,
Bir o «mim»ü «dal», «ba»vü «ra»yә bax --
 
-- şerindә ona işarә edir ki, ruzi-әzәldәn müdәbbiri-lәmyәzәl (Y«YY Y ^YY) -- ki, ibarәt ola qadiri-zülcәlaldan, -- onun xәmirәsini mәhәbbәtlә yoğurub, mәrifәt nuru ilә münәvvәr qılıbdır, bәrgüzidәlәr silkinә daxil vә dünya qeydindәn xilas vә biehtiyac elәyibdir. Necә ki, özgә bir mәqamda şair deyir:
 
Tәbbali-qәza döydü mәnim adıma axir
                        Bu tәbli-cununu.
Sәhrayә salıb etdi mәni kuhdә mәskun,
                        Bu gәrdişi-gәrdun.
 
Vә habelә şair eşq әhlinin ustadı vә sәrxeyli olan Mәcnuni-zәbunu vә sonra Fәrhadi-bimuradı yada salıb özünü dәxi onların silkinә daxil edib vә hәtta Fәrhadi-qәmpәrvәrdәn özünü artıq tutub deyir:
 
Әlminnәtü-lillah oxudum elmi-lәdünni
                        Ustadi-әzәldәn.
Feyzi-nәzәri etdi mәni qabili-әsma,
                        Çün Xizri-müәlla.
Әfsus ki, alәmdә deyil dağ çapan oğlan
                        Fәrhadi-hünәrmәnd,
Tәlim edәydim ona mәn dәrsi-«sәmina»
                        Ta ayeyi-«övfa».
Mәcnun idi eşq әhlinin ustadı, hәqiqәt,
                        Pirimdәn eşitdim.
Әfv eylә günahın sәn onun, bari-xudaya,
                        Ovsilhu bi Leyla.
Hәrçәnd qaradağlıyam, yoxdu kәmalım,
                        Müşküldü kәlamım,
Hәr fәrddә mәsturdu bir dürri-müsәffa,
                        Yüz lölövü lala.
Yandı ciyәrim, bәsdi, fәğan etmә, Nәbati,
                        Bir lәhzә tut aram.
Sәhrayi-cünun içrә ol azadәdil, amma
                        Tut damәni-mövla.
 
Vә yenә Nәbati riyakar zahidin söhbәt vә ülfәtindәn peşman olub vә yaxasını kәnara çәkib deyir:
 
Mәn hara, söhbәti-namaz hara?!
Mәni azdırdı bu müsahibi-xam.
Dәftәri-eşqü babi-sövmü sәlat,
Mәbhәsi-xalü xәt, rükuü qiyam.
Ey әlәmdari-şahi-tәşnәcigәr,
Sәnә qurban mәnim atam-anam.
Hәrә bir şahı sevmiş, әzәldәn
Sәni sevmiş Nәbatiyi-bәdnam.
Gәh Әbülfәzlü gahi ya Abbas --
Deyәrәm, eylәdim sözü itmam.
Saqiyü camü şahidü gülü mül --
Bu idi, vәssәlam, vәlikram.
Gәl, gözüm, tut nәzәrdә ol şahi,
Müxtәsәr eylә, etmә çox ibram.
Qoy qәdәm rahi-eşqә mәrdanә,
Gir xәrabatә mәstü mәstanә.
 
Aşağıda dәrc olunan kәlamında Nәbati bir növ hali-dilini bәyan etmәk üçün bәni-Haşim mahı, mәnbәi-sövlәtü şücaәt Әliyyül-Mürtәza oğlu Hәzrәt Abbasdan mәdәd tәlәb edir, xamәsinin tişeyi-Fәrhaddan kәskin olmağını tәmәnna edir vә divanәvәr hәlqeyi-zәnciri meydani-tәrәbdә silkәlәyib eşq ilә bir hay-huy çәkir. Bu әsnada şairin qulağına Hatifdәn nida gәlir ki, ey Nәbati, mәtlәbin rәva oldu, xatiriki şad qıl! Vә sonra münşiyi-divani-hәqq şairә bu fәrmanı verir ki, eşqdәn lafü gәzaf vurub özünü eymә vә aşiqәm demә. Bu yolda eşqi-mәcazi yaramaz; bu yolda gәrәkdir kәrrat ilә canını bәlalara salıb, bәrkidib polad edәsәn vә buteyi-ixlasda qәlbi-misi әridib iksiri-eşq ilә onu pak vә saf qılasan vә hәr nisfi-şәbdә rahәt yuxusundan ayılıb, әl-üzünә sәfa verib, şövq ilә nami-xudanı vird edәsәn, ta ki, bu minval ilә nәfsi-dunun köpәyi mәqamında olan hirsü tamahı özünә ram edә bilәsәn vә qәmkәdeyi-üzlәtә tәbini mötad qılmağı bacarasan.
 
Vәqti ki, bu imtahanlardan çıxıb vә şәrbәti-tәcriddәn bir cam içib özünü hәlqeyi-ürәfayә vә daireyi-hükәmaya daxil elәdin, onda sәnә eşq tilsiminin qıfılı fәth olunar. Bundan sonra rahi-fәnada sәnin nәfsinә bircә tәvәkkül kifayәt edәr, beşәrti ki, su yerinә gözlәrin yaşını Dәcleyi-Bağdad edib vә yarın әtәyindәn bәrk yapışıb rahi-eşqdә müstәhkәm durasan. Bu halda alәmi öz әmrinә tabe edә bilәrsәn vә xatirini zikrdәn cәnnәti-Şәddad qılsan da, vәsvәseyi-şeytan sәni gümrah edә bilmәz. Bundan sonra әgәr Nәbati başqa mәqamlarda sәyahәt etmәk fikrinә düşәrsә, onda onun başını temeyi-xәncәr etmәyә muxtarsan. Şairin öz kәlamına rücu edәk:
 
Aşiqi-divanә, bir zümzümә bünyad qıl!
Xatirimi qüssәdәn bir nәfәs azad qıl!
 
Hәlqeyi-zәnciri bir silkәlә, sәslәn yenә,
Eşq ilә bir hay-huy, şur ilә bir dad qıl!
 
Müddәti-axır bu ev bәzmgәhi-yar idi,
Heyfdi, bu mәnzili yıxma, gәl abad qıl!
 
Mahәsәl, mәqsәdin yar idi mәqsud әgәr,
Başini bu damdә daneyi-sәyyad qıl!
 
Ruzi-әzәl aşiqә qismәt olub xuni-dil,
Bax mәnә bir sәdrini kureyi-hәddad qıl!
 
Yoxdu bizim sazımız, tari-xoşavazımız,
Tök üzә әşki-rәvan, nalәvü fәryad qıl!
 
Mahi-bәni-haşim ol Hәzrәti-Abbasdәn --
İstә mәdәd, xamәni tişeyi-Fәrhad qıl!
 
Müğbәçeyi-mütrübün burda yeri yox hәnuz,
Ah çәkib dәmbәdәm növhәvü bidad qıl!
 
Yetdi nida sәminә Hatifi-lareybdәn,
Mәtlәbin oldu rәva, xatirini şad qıl!
 
Münşiyi-divani-hәqq yazdı bu fәrmanı kim,
Bu neçә әbyatı da dәftәrә irad qıl!
 
Laf urub eşqdәn, adına aşiq demә,
Ya bu ki, bu rahdә canını fulad qıl!
 
Bu misi-qәlbi әrit buteyi-ixlasdә,
Vur ona iksiri-eşq, qabili-nәqqad qıl!
 
Nisfi-şәb olduqca dur әl-üzünә ver sәfa,
Yatma dәxi, sübhә dәk şövq ilә övrad qıl!
 
Ta ki, sәnә ram ola hirsi-sәki-nәfsi-dun,
Qәmkәdeyi-üzlәtә tәbini mötad qıl!
 
Şәrbәti-tәcriddәn başına bir cam çәk,
Get özünü daxili-hәlqeyi-övtad qıl!
 
Ta ki, sәnә fәth ola qıfli-tilismati-eşq,
Xәlq üzünә qapını şeşdәri-nәrrad qıl!
 
Әşhәbi-sәr-sәr-xuram gәrçi inanın qırıb,
Getmә, dur, ey biәdәb, hörmәti-ustad qıl!
 
Şamü sәhәr müttәsil hәmdü yüz ixlas ilә
Ta nәfәsin var isә ruhun onun şad qıl!
 
Yar әtәyindәn әlin üzmә, budur rahi-eşq,
Gözlә onu, alәmi tabeü münqad qıl!
 
Vәsvәseyi-Әhrimәn gәr sәni gümrah edә,
Xatirini zikrdәn cәnnәti-Şәddad qıl!
 
Bir dә Nәbati әgәr meyli-sәyahәt edә,
Başın onun tömeyi-xәncәri-cәllad qıl!
 
Digәr bir kәlamında Nәbati könlünә xitab edib deyir: Bu qәdәr yatdığın bәsdir. Qәflәt yuxusundan bir gözünü açıb bidar ol! Qönçә kimi pәrdәdә qaldığın bәsdir, bir zaman açılıb sәn dә bir şahidi-bazar ol! Zülmәt diyarına qәdәm basıb abi-hәyatı axtar, irәli yeri, dönüb dala baxma, xövfü şәkkә düşmә! «Lәntәrani» әcәb bir әmrdir. Әgәr hәqiqi aşiqsәn, Tura sarı yüyür, talibi-didar ol! Musa kimi әsanı yerә at vә nәleynini ayağından çıxart, onda nuri-hәqq sәndә tәcәlla edәr. Әgәr hәqqi tutub xalqı unutsan. İsa kimi göylәrdә mәqam tutarsan.
 
Әlli ilin müddәtindә bu qәdәr mәscidә gedib-gәlmәyindәn nә hasil etdin? Hansı feyzü kәmalata nail oldun? Oğlun ölsün, bir usan, bәsdir bu qәdәr riyayi ibadәt vә zahiri taat! Bizar ol! Şәkkü sәhvi qәlbindәn çıxart, «qabili-mәğfirәti-qadiri-qәffar ol-ol»!
 
Bu qәdәr guşeyi-mehrabә sığındın bәsdir,
Bir dә meyxanәyә gәl, faizi-әnvar ol-ol!
 
Eşqi, aşiqliyi mәn eylәmә, zahid, billah,
Әqlini başına yığ, aşiqi-bir yar ol-ol!
 
Seyid Әbülqasım öz tәbi-gövhәrbarı vә әşari-abdarı xüsusunda belә yazır:
 
Aç fәsahәt qapısın, ey «әnә әfsәh» nәsli[4],
Sәndә mirasi-şahәnşahi-tәdәlla görünür.
 
[4]- Rәsuli-әkrәmә işarәdir.
 
Şәms Tәbrizi kimi mühyiyi-әmvat oldun,
Vәh, onun cilvәgәhi alәmi-bala görünür.
 
Tәbi-mәtbuun edәr Maniyü Әrcәngi xәcil,
Rәşheyi-kilki-tәrin sehri-hәlala görünür.
 
Bu nә pәrvazdı, ey tairi-Simürğ-şikar,
Tәhti-balında onun fövqi-Sürәyya görünür.
 
Sözü qıl şәhdü şәkәr, ey әnә әmlәh balası,
Mәhәki-dürri-süxәn -surәti-Sәdra görünür.
 
Hәyy edәr әzmi-rәmimi nәfәsi-müşkini,
Nitqi-şirini ara möcüzi-İsa görünür.
 
Qәlәmi gövhәrrizinә xitabәn deyibdir:
 
Ey qәlәm, ey әnisi-әhli-bәyan,
Cәhd qıl etgilәn sözü ziba.
Gәl, gәtir badә, ey gözüm saqi --
Ki, verim çöhreyi-mәqalә sәfa,
Ta salım bu cahanә bir ğülğül,
Başlayım tazә bir әcibә nәva,
Gәlәlәr vәcdә aşiqü arif,
Düşәlar rәqsә padişahü gәda.
 
Bu babda yenә başqa bir kәlamında yazıbdır:
 
Kilki-süxәnsәncü şәkәrrizә bax,
Gündü bu ya gövhәri-inşa imiş?
 
Kağızı diba kimi gülgun edib,
Cümlә hünәr bunda mühәyya imiş.
 
 Nöqtәlәri hәr biri bir qitәdir,
Hәrflәri hәr biri pira imiş.
 
Haşimiyәm, varisi-fәxrül-kәlam,
Bizlәrә bu şiveyi-aba imiş.
 
Padişahi-әrzü sәmadır qәlәm,
Taçi-sәri-Xosrovü Dara imiş.
 
Bu qәlәmi-silsilәmudur ki, bu
Hәmdәmi-hәr arifü dana imiş.
 
Yenә bu xususda başqa bir yerdә yazmışdır:
 
Kağәzi-zәrkeş kәtir, ver mәnә zәrrin qolәm,
Ta ki, mәn inşa qılım eşqdә bu mәhzәrn.
 
Çünki tamam eylәdim mәn bu tәrәbxanәni,
Hazır edin siz v dәm Maniyi-surәtgәrn.
 
Onda mәnim şәklimi, surәti-dildarımı
Nәqş edә bu sәfhәdә, şad edә bu kafәri.
 
Getdi Nәbati özü, qaldı sözü yadigar,
Aşiq olanlar gəzәr axtarı bu dәftәri.
 
Yenә ez tәbi haqqında buyurmuşdur:
 
Çox tәrif elәmә baği-behişti, zahid --
Ki, onun kuyi, mәnim rövzeyi-rizvanım bәs,
 
Bülbülü tutiyü qumri sәnә әrzani ola,
Ey Nәbati, mәnә bu tәbi-süxәndanım bәs.
 
Burada zikr olunan kәlamlardan başqa yenә Nәbatn-nin öz tәbi vәsfindә mövzun şerlәri vardır ki, cümlәsini yazmağa ehtiyac yoxdur. Biz ancaq bunu deyә bilәrik ki, әlhәqq Nәbatinin tәbi kezәl vә rәvan imiş. Ondan nәşәt edәn sözlәrin çoxu lәlü çәvahirә bәrabәrdir.
 
Gövhәri-iәzmdi ya silki-dürü lәli-xoşab,
Şeri-rәnkindi ya lölövü lala-lala.
 
Nәbati әleyhirrәhmәnin başqa növ kәlamları nlә möhtәrәm oxucuları daha da әtraflı aşina etmok qәs-di ilә tәbәrrükәn bir neçәsini burada dәrc edirik,
 
Müstәzadi-Nәbati:
 
Ta oldu sәnin mehri-ruxun sunbülo mülhoq,
                        Ey mahi-mütәbbәq!
Sandım ki, kunәş әbrә kirib oldu mübәrrәq,
                        Çan oldu mühәrrәq.
Mah uzrә duşәn nöqteyi-xalın nә bәladır,
                        Ey közlәri cadu.
Heyrәtdәdi bu mәsәlәdә cümlә müdәqqiq,
                        Acizdilә mütlәq.
Bu dairәdә nöqteyi-pәrgar qalıb mat,
                        Şәtrәncdә çün şah.
Girdabi-bәla içrә sınıb lәngәri-zövrәq,
                        Hәr dәm deyәr «hәq-hәq».
Bu acizü dәrvişә әgәr mürşidi-eşqin
                        Rüsxәt verә, billah,
İsbat edәrәm böylә ki, hamı deyә sәddәq,
                        Hәm әrşi-müәllәq.
Faş eylәmәzәm mәn dәxi әsrari-nihanı,
                        Yox, yox, qәlәt etdim.
Get, get, qanını heç yerә tökdürmә benahәq,
                        Ey cahili-әhmәq!
«Bismillah»ı dәrk eylәmәmiş «hәmd»ә yüyürmә,
                        Ey zahidi-gümrah!
Sәrkәrdәsiz aya görünüb bağlana sәncәq,
                        Lәşkәr tapa rövnәq?
Doymәz iki dinarә sәnin sövmü sәlatın,
                        Sallanma behiştә!
Qәflәtdәn oyan, aç gözün, ol tazә müsәbbәq,
                        Manәndi-Fәrәzdәq.
Keyfiyyәti-meyxanәni mәsciddә kim anlar,
                        Gәl ol sözә vaqif.
Aldatdı sәni cifeyi-dünyayi-müzәrrәq,
                        Vur başına çün bәq.
Hümmәt elә, aç sinәmi, qıl nitqimi guya,
                        Ey piri-xәrabәt!
Bu leyli-düca içrә mәni qoyma müfәrrәq,
                        Ey sübhi-müfәllәq.
Bu әrseyi-xunxardә dәm vurma, Nәbati,
                        Ol sakitü samit.
Guya sәnә kәşf olmayıb әhvali-«әnәlhәq»,
                        Sәn bilmәdin әlhәq
 
Qәzәli-Nәbati:
 
Cumdum yenә qәvvas tәk dәryayә mәn, dәryayә mәn,
Qıldım nәzәr bir lölöyi-lalayә mәn, lalayә mәn.
 
Sәn sanma mәn bu bәhrdә hәr inci, mirvari gәzәm,
Göz dikmişәm bir gövhәri-valayә mәn, valayә mәn.
 
Getdim biyaban gәştinә, urdum tәcәlla dәştinә,
Etdim tamaşa Turdә Musayә mәn, Musayә mәn.
 
Çıxdım bu әrşin üstünә, baxdım bülәndü pәstinә,
Pәs onda nagәh uğradım İsayә mәn, İsayә mәn.
 
Saldım tamami-alәmi gözdәn, unutdum Adәmi,
Verdim könül bir vahidi-yektayә mәn, yektayә mәn.
 
Gәzdim sәmavati tamam, hәr mәnzilә etdim xuram,
Qıldım güzәr hәm cәnnәti-әlayә mәn, әlayә mәn.
 
Etdim tamaşa güllәrin, hәm xoşnәva bülbüllәrin,
Saldım nәzәr hәm mәnzәri-hurayә mәn, hurayә mәn.
 
Getdi sәrimdәn әqlü huş, bir guşәdә oldum xәmuş,
Düşdüm әcayib mәnzili-ixfayә mәn, iifxayә mәn.
 
Nә yatmış idim nә oyaq, nә atlı idim nә yayaq,
Bir vaxtı gördüm gәlmişәm dünyayә mәn, dünyayә mәn.
 
Leyli deyib çәkdim aman, qan-qaş töküb etdim fәğan,
Düşdüm yenә Mәcnun kimi sәhrayә mәn, sәhrayә mәn.
 
Fani olubdur bu bәdәn, dur tap, Nәbati, bir kәfәn.
Bu canı qurban eylәdim Leylayә mәn, Leylayә mәn.
 
Әyzәn qәzәli-Nәbati:
 
Ey könül, etmә şurü qövğa hiç!
Çәkmә bihudә rәncü qövğa hiç!
 
Bivәfa ömrә etibar etmә,
Olma aludә fikrә әsla hiç!
 
Xak olur aqibәt fәqirü ğәni,
Hasili-malü mülki-dünya hiç!
 
Arif ol, arif, olma zahidi-xüşk,
İxtiyar etmә zöhdü tәqva hiç!
 
Mübtәla olma nәşeyi-bәngә,
Meyi-gülfam, cami-mina hiç!
 
Hümmәt et, olgilәn yәqin әhli,
Küfrü dii bәhsin etmә qәta hiç!
 
Ey Nәbati, sәninlә hәqdir yar,
Qәm yemә alәm olsa әda hiç!
 
Mürәbbeati-Nәbati:
 
Sәba, bu әrzimi yetir sәyyada,
Söylә bağışlasın xudayә mәni.
Taqәtim kәsilib künci-qәfәsdә,
Mürәxxәs eylәsin bir ayә mәni.
 
Әgәrçi bilirәm çoxdur günahım,
Dәxi ondan özgә yoxdur pәnahım,
Degilәn: ümidim vardır ki, şahım
Әfv etsin ayeyi-vәfayә mәni.
 
Gecәlәr sübhә dәk işim nalәdir,
Ağlamaqdan gözüm qan piyalәdir,
Canım bütün qara dağlı lalәdir,
Yetirsin Zәmzәmü Sәfayә mәni.
 
Mәlamәt çәkmәkdәn yetişdim canә,
Әridi ürәyim, döndü al qanә,
Sәba, әrzim budur şahi-cahanә:
Dәxi çox salmasın sәdayә mәni.
 
Nәbati, Mәcnun tәk gahi ağladın,
Uşaqları yığıb dәstә bağladın,
Gahi Qәlәndәr tәk özün dağladın,
Axır ki, gәtirdin harayә mәni,
 
Әyzәn qafiyeyi-Nәbati:
 
Yenә gözüm düşdü bir mәhcәmalә,
Ağ üzündә qara müşkin xalı var.
Hәlqә-hәlqә olub zülfi-müşkini,
Lovhәşallah, әcәb qәddi-dalı var.
 
Yanaqları lalә, gözlәr badami,
Bağrımı qan etdi lәli-gülfami,
Nә oldular, ya rәb, Xosrovi-nami,
Xosrovü Şirinin min mәqalı var.
 
De gәlsin saqiyә, qılsın büsatı,
Mürәttәb eylәsin bәzmi-nişatı,
Tez olun, yandırın şәmi-simatı,
Döşәyin mәclisә hәr nә qalı var.
 
Sәfheyi-ruxsarı bәdri-münәvvәr,
Döşәnib üstünә zülfi-müәnbәr,
Dişlәri mirvari, dәhanı şәkkәr,
Lәblәrinin әcәb dadlı balı var.
 
Gәzәsәn alәmi cümlә sәrapa,
Tapılmaz bir belә sәrvi-dilara,
Dәymәz [bir] muyinә, hәq bilir, haşa,
Hәr nә bu dünyanın mülki, malı var.
 
Yәhәrlәyin görüm әsbi-gülguni,
Bivәfa görürәm çәrxi-gәrduni,
Bir dә seyr elәyim tәrfi-hamuni,
Divanә könlümün yüz mәlalı var.
 
Mәn dedim bәs Xançobani cavandır,
Bir igid oğlandır, bәbri-bәyandır,
Demә ki, qocalıb, qәddi kәmandır,
İndi gördüm, saqqalının çalı var.
 
Әyzәn qafiyeyi-Nәbati:
 
Sәba, mәndәn söylә o gülüzarә,
Bülbül gülüstanә gәlsin, gәlmәsin?
Bu hicran düşkünü, illәr xәstәsi
Qapına dәrmanә gәlsin, gәlmәsin?
 
Mәn qurbanı olum әnbәr tellәrin,
Qönçә dodaqların, püstә dillәrin,
O lalә ruxsarın, müşkin xalların
Oduna pәrvanә gәlsin, gәlmәsin?
 
Gözüm çox hәsrәtdir xumar gözünә,
Günәş cәmalına, şәkәr sözünә,
Utanıram, necә deyim üzünә,
Dәrdin xәstә canә gәlsin, gәlmәsin?
 
Nәbati istәmәz sәnsiz dünyani,
İzzәti, hörmәti, şövkәti, şani,
Bir zada qalmayıb dәxi gümani,
Bu baş o meydanә gәlsin, gәlmәsin?
 
Әyzәn qafiyeyi-Nәbati:
 
Şeyda bülbül, fәqan etmә, qәm yemә,
Bu gün-sabah gül açılır, yaz olur.
Әziz saxla, qәnimәt bil vücudun,
Vәfası yox gülün, ömrü az olur.
 
Degilәn Fәrhada, ey möhnәtpişә,
Şirindәn incimә, çal daşa tişә
Aşiq-mәşuq arasında hәmişә
İşvә olur, qәmzә olur, naz olur.
 
Gedәr, candan çıxar daği-hәsrәtin,
Artar gündәn-günә şanü şövkәtin,
Sübhi-vәslә yetәr şami-firqәtin,
Dilәyin, mәtlәbin hamı saz olur.
 
Xәdәmәlәr durar sağü solunda,
Cәvahir bazubәnd iki qolunda,
Fәvvarәlәr işlәr daim gölündә,
Yaşıl başlı ördәk olur, qaz olur.
 
Nәbati, sevmişәm bir dilsitanı,
Bir sözü gülşәkәr, qönçәdәhanı,
Dәxi faş eylәmә sirri-nihanı,
Aşiqin könlündә yüz min raz olur.
 
Әyzәn mürәbbeati-Nәbati:
 
Yenә İskәndәr tәk düşdüm zülmәtә,
Qabaşmı kәsib yüz min bәhrü bәr,
İgidliyin, mürüvvәtin çağıdır,
Yetiş fәryadıma, ey Xizri-rәhbәr!
 
Tülu etmәz nәdәn «şәmsi-vәzzüha»?!
Fәnayә baş çәksin leylәtüd-düca,
Yoxsa yatıb mәgәr nәsimi-sәba,
Mәşamıma yetmәz nәfxeyi-sәhәr?!
 
Yarә qurban deyәn dili lal etdim,
Möhr edib ağzımı tәrki-qal etdim,
Әlif tәk qәddimi bükdüm, dal etdim,
İndi görәk bu kәmanı kim әyәr?
 
Nәbati, mingilәn Rәxşi-himmәti,
Seyr elә sәrbәsәr dәşti-vәhdәti,
Qoyma çıxsın әldәn vәqti-fürsәti,
Heyifsәn, dünyadan getmә bixәbәr!
 
Tәcnisi-Nәbati:
 
Sәnin tәk şәhbazi-sәrvqamәtә
Bir cürә tәrlanın ayağı gәrәk,
Gәmişәn saatda kәbkü turaca
Qaynağının dәmi, ayağı gәrәk.
 
Әyninә geyәsәn gündә minalı,
Beli bağlı xәncәr, dәstә minalı,
Qurulsun mәclisin cәngü minalı,
Әlindә saqinin әyağı gәrәk.
 
Qabağınca neçә yedәk çәkilә,
Sәni görcәk xanzadәlәr çәkilә,
Erişә şöhrәtin Çinü Çәkilә,
Deyәlәr şahlığa ayağı gәrәk.
 
Sәhәr-axşam tәblü nayın buğlana,
Çәkilә düşmәnin darә bağlana,
Plov qazanların üstә buğlana,
Yaxşı bollu әti-ayağı gәrәk.
 
Sәba, bu әrzәni әlә salma ya!
Mәnim salamımı yetir Sәlmaya[5],
Niyә gәrәk mәni yada salmaya,
Onun Nәbati tәk ayağı gәrәk.
 
[5]Sәlma -- şairin sevgilisinin adıdır.
 
Yenә tәcnisi-Nәbati:
 
Mәcnunlar adını çәkәn tәhrirә,
Nola sәrdәftәrә o, yaza mәni.
Deyirlәr bu idi zikri Mahmudun:
Durun qurban edin Әyaza mәni.
 
Yenә sağ qalmışam, belә yarә, mәn,
Kәlbin tәk kuyindә yatam yerә mәn,
Gizlin sirrim gedim deyim yarә mәn,
Bir ağaç götürә, ay әzә mәni.
 
Saçı sünbül, üzü gül-gül, göz ala,
Göz istәmәz gözlәrindәn göz ala,
Bu şan-şan bağrımı gül-gül göz ala,
Qәnaәt verginәn a yaza mәni.
 
Nәbati tәk dәryaları üzәsәn,
Siyah zülfün әfşan eylә üzә sәn,
Qәmәr tәk buluddan bir çıx üzә sәn,
Çox da vermәgilәn ayaza mәni.
 
 
  * * * * * *
 
Eşqi başa vurub söz deyәn aşiq,
Gәl [görüm] görmüsәn bu göz kimi göz?
And olsun allaha, hәyyü layәzәl
Xәlq edәmәz bir dә bu göz kimi göz.
 
Niyә zülfün yenә üzdәn yan durmuş,
Mәni oxlamağa Gәzgәz yan durmuş,
Çox fәqiri fәlәk yaxıb yandırmış,
Heç kafir görmәsin bu göz kimi göz.
 
Bu müşkülün heç görünmәz asanı,
Dağ-düyünün yoxdur dәxi a sanı,
Görüm allah hifz elәsin a sәni,
Bәdnәzәr düşmәyib bu göz kimi göz.
 
Bilmәm fәlәk mәni kimә cur etdi,
Eşqim qurmamış qapdı, çur etdi,
Gözüm yaşı Nәbatini çürütdi,
Dilim yandı dedim: bu göz kimi göz.
 
  * * * * * *
 
Qafqaziyada vә Azәrbaycanın bәzi nöqtәlәrindә Molla Pәnah dövrünә daxil olan vә fövqdә isimlәri zikr olunan şüәradan başqa bir çoxları da vardır ki, onların, mәәttәәssüf, tәrcümeyi-hallarından vә isim-nәsәblәrindәn, azacıq da olsa, mәlumat kәsb etmәkdә aciz qaldıq vә bu yolda çox cüstücu etdiksә dә, sәyü tәlaşımız bir nәticә vermәdi.
 
Bu şairlәrdәn mәşhur olanları Ağamәsih Şirvanidәn vә Xacә Nişatdan sonra Şamaxı vә Şirvan torpağında vücuda gәlәnlәridir ki, fәzlü kәmalda vә xüsusәn şer yazmaqda iştihar bulmuşlar.
 
Mәrhumәl-mәğfur Ağaәli bәy Әfәndizadәnin bizә verdiyi mәlumata görә Ağamәsihdәn vә Nişatdan sonra xaki-mübarәki-Şirvanda әrseyi-vücuda gәlәn şüәra --ki, ibarәt ola Mәhvәşidәn, Zülalidәn, Vaiz әfәndi Şirvanidәn, Әsgәr Şirvanidәn, Nabi әfәndi Şirvanidәn, Arif Şirvanidәi, Lahici Şirvanidәn, Hümmәti Şirvanidәn, Asәf Şirvanidәn, Nәsim(i) Şirvanidәn, Mәhzun Şirvanidәn, Molla Qәdir Naci Şirvanidәn vә qeyrilәrindәn -- hicrәtin on üçüncü әsrinin әvvәllәrindә vә bәzilәri әvasitindә zildәganlıq edib әşari-mütәfәrriqәdәn sәva bir namü nişan qoymayıblar. Bu şairlәrin içindә Mәhvәşi, Vaiz Şirvani vә Naci Şirvani kimi müqtәdir, süxәnvәr vә danişmәndlәri dә olubdur ki, hәr biri tәbi-sәlim sahibi imiş. Bunların ismlәrini zikr-edib dә lazım gördük ki, hәr birinin әşarü kәlamından bәzilәrini nümunә olaraq mәcmuәmizә daxil edәk.